Michail Gorbatsjov, moedige vechter die het communisme de doodsteek gaf

In het buitenland werd Michail Gorbatsjov (1931-2022) aanbeden, maar de gemiddelde Rus en de huidige president Poetin verwijten hem dat hij het Russische imperium heeft verkwanseld en de USSR teloor heeft laten gaan. De laatste president van de Sovjet-Unie overleed op 91-jarige leeftijd, eenzaam en ontdaan over de oorlog in Oekraïne. Een necrologie van Laura Starink.

Gorbachev Klimov
Michail Gorbatsjov op de bezoekerstribune van de Opperste Sovjet anno 1991. Foto Oleg Klimov.

door Laura Starink

Op 30 augustus is Michail Sergejevitsj Gorbatsjov, 91 jaar oud, vereenzaamd en ontdaan over de oorlog die Poetin op 24 februari 2022 begon tegen Oekraïne, overleden. Publiekelijk heeft Gorbatsjov, die een Oekraïense moeder had, niet gereageerd op de ‘speciale militaire operatie’, maar volgens zijn goede kennis Aleksej Venediktov, hoofdredacteur van het inmiddels verboden radiostation De echo van Moskou, is hij ‘ontzet’ over de oorlog, die zijn levenswerk heeft vernietigd. ‘Gorbatsjov heeft ons alle vrijheden gebracht en daar is nul, niks, noppes, nada van over’, zei Venediktov tegen Forbes. Zo tragisch eindigt het leven van de enige menselijke president die de Sovjet-Unie ooit heeft gehad. 

Gorbi, Gorbi, Gorbi

‘Gorbi, Gorbi, Gorbi’, schalde het op 7 oktober 1989 over Unter den Linden in Berlijn. Op de 40ste verjaardag van de DDR keek partijleider Erich Honecker knarsetandend toe hoe een immense menigte zijn eregast Michail Gorbatsjov toejuichte. Tienduizenden Oost-Duitsers waren via Hongarije het wankelende Oostblok al ontvlucht. Gorbatsjov waarschuwde Honecker openlijk: ‘Wie te laat komt, zal door het leven zelf gestraft worden.’

Elf dagen later trad Honecker af en op 9 november viel de Muur. Het Oostblok, de landen van het door Moskou gedomineerde Warschaupact, verdween van de kaart. Europa vierde feest.

Twee jaar later was het Gorbatsjov die de tekenen des tijds niet verstond. Op 19 augustus 1991 pleegde zijn conservatieve ministersploeg een poging tot staatsgreep uit angst dat ook de Sovjet-Unie uiteen zou vallen. Hij werd gegijzeld in zijn vakantieverblijf op de Krim, terwijl in Moskou een ‘Staatscomité voor de Noodtoestand’ de macht overnam. Straatvechter Boris Jeltsin klom op een tank bij het Witte Huis. Binnen drie dagen was de putsch voorbij.

Jeltsin

Het was Gorbatsjovs dramatische politieke einde. Hij ging verslagen terug naar Moskou. Triomfator Jeltsin koerste af op de snelle opheffing van de Sovjet-Unie die op 8 december 1991 in Wit-Rusland werd ondertekend door de Russische, Wit-Russische en Oekraïense president. De Amerikaanse president George Bush senior hoorde de wereldschokkende beslissing vóór Gorbatsjov.

Jeltsin sloeg twee vliegen in één klap: als president van Rusland ging hij er met de hoofdprijs vandoor. En door de Sovjet-Unie uiteen te laten vallen beroofde hij president Gorbatsjov van zijn baan. Die vernedering heeft Gorbatsjov hem nooit vergeven.

De Russische partijleider en president, die Oost-Europa de vrijheid teruggaf, het communisme in de Sovjet-Unie de doodsteek gaf en zo een einde maakte aan de Koude Oorlog. In het buitenland werd hij erom aanbeden, in Rusland verguisd. Op populariteitslijstjes bungelt hij er steevast onderaan, ver onder Jozef Stalin.

De gemiddelde Rus verwijt hem dat hij het imperium heeft verkwanseld, Rusland heeft uitgeleverd aan het Westen en het wilde kapitalisme ruim baan heeft gegeven. Al is dat feitelijk onjuist – het was Boris Jeltsin die de Sovjet-Unie ontbond, de bevolking in armoede stortte en de staatsrijkdommen aan een handvol handige jongens afstond – het zal Gorbatsjov nog lang worden nagedragen. Maar vast staat dat hij aan het eind van de twintigste eeuw het aanzien van de wereld heeft veranderd.

 

Gorbatsjov werd in 1931 geboren als boerenzoon in het dorp Privolnoje in de provincie Stavropol in de Noord-Kaukasus. Een jaar later begon Stalins collectiviseringscampagne. Boeren werden gedwongen op grote staatsboerderijen (kolchozen) te werken. Gevolg: een hongersnood die miljoenen het leven kostte. Gorbatsjovs ene grootvader werd tijdens die terreurcampagne als koelak (rijke boer) opgepakt, zijn andere opa profiteerde er als kolchozvoorzitter juist van.

Misja was leergierig, ging goed met mensen om, speelde aardig toneel, had leiderskwaliteiten. Hij werd snel lid van de communistische partij, ging in Moskou rechten studeren, trouwde in 1954 met filosofiestudente Raisa Titorenko, zijn levenslange openlijk beleden liefde.

Gorbachev Havel Flickr
Gorbatsjov met president Havel van Tsjechoslowakije. Foto RIAN-Wikimedia

Perestrojka

Na zijn studie klom Gorbatsjov in 1971 op tot partijleider van Stavropol. Hij zag snel dat de centraal geleide planeconomie was vastgelopen. Ze leverde slechte producten en diensten, kwantiteit ging voor kwaliteit, vraag en aanbod speelden geen rol. Alleen de zwarte markt bood uitkomst. In de rij staan voor levensmiddelen was tot bittere levenskunst verheven.

Het was KGB-baas en latere president Joeri Andropov die Gorbatsjov naar Moskou haalde. Na een serie mastodonten kreeg de Sovjet-Unie in 1985 een onbekende leider van 54 jaar. De verwachtingen waren niet hooggespannen.

Op de tast lanceerde Gorbatsjov zijn perestrojka (verbouwing). Eerst wilde hij niet meer dan het communisme efficiënter en menselijker maken. Openlijk bekritiseerde hij corruptie en vriendjespolitiek, nam het op voor de gewone man en verrukte de bevolking met ‘baden in de menigte’. Hij was de eerste Russische leider met een First Lady. De Britse premier Margaret Thatcher, geharnast anticommunist, zei: ’He is a man I could do business with!

Zijn eerste jaar werkte hij aan uitbezemen van de partij: ‘Wie zich niet wil aanpassen en een obstakel vormt bij het oplossen van onze nieuwe taken, moet weg.’ Bij zijn eerste ontmoeting met president Ronald Reagan, die de Sovjet-Unie het ‘Rijk van het Kwaad’ noemde, kwam er een barst in het ijs van de Koude Oorlog.

En hij maakte zijn eerste fouten. Het nieuws over de kernramp van Tsjernobyl in april 1986 werd pas twee dagen na de explosie in de kernreactor vrijgegeven. Het Kremlin liet de bewoners van Kiev in de radioactief besmette stad aan de 1-mei parade deelnemen om te fingeren dat de situatie volstrekt onder controle was.

Drie binnenlandse problemen moest hij oplossen: de macht van het verstarde partij-apparaat breken, de economie hervormen en de binnenlandse tegenstellingen vertalen in een nieuwe staatsstructuur. De meeste energie stak hij in het taaie gevecht tegen de incompetente partijleiding. Hij slaagde erin het machtsmonopolie van de partij te doorbreken. Het was Boris Jeltsin die in 1991 de communistische partij verbood, zijn voorganger baande het pad.

reagan en gorbi in 1992Ronald Reagan en Gorbatsjov in 1992 (foto Wikipedia)

Noodkreten

Minder succesvol was Gorbatsjov met de hervorming van de economie. De USSR stond aan de rand van de afgrond. Uit het hele land kwamen noodkreten over stilvallende fabrieken, wilde stakingen en groeiende voedseltekorten. Dat de olieprijs inzakte tot rond 10 dollar per vat, was de genadeklap. De Sovjet-Unie bedelde om steun bij Wereldbank en IMF. Hele batterijen economen zette Gorbatsjov in om de markt te liberaliseren – hij durfde niet.

Meer succes boekte Gorbatsjov met zijn culturele politiek. Met de glasnost (openbaarheid) gaf hij de 290 miljoen sovjet-burgers hun vrijheid van meningsuiting terug. Een lawine aan verboden en nieuwe boeken, films en toneelstukken vaagde het dode culturele landschap weg. De censuur werd afgeschaft, de pers doorbrak alle taboes. Slachtoffers van het stalinisme werden gerehabiliteerd. Archieven gingen open. Het leidde tot verzet van neo-stalinisten.

Gorbatsjovs eerste handreiking aan de intellectuelen was de vrijlating in 1986 van atoomgeleerde Andrej Sacharov uit zijn ballingsoord Gorki, gevolgd door alle politieke gevangenen.

Vaststaat dat hij aan het eind van de twintigste eeuw het aanzien van de wereld heeft veranderd

Die vrijheid van meningsuiting had een keerzijde. Gorbatsjov voorzag niet de kracht van het ontluikende nationalisme. De homo sovieticus bleek de nationale tegenstellingen slechts oppervlakkig te hebben verdoezeld. Armeniërs en Azeri begonnen een oorlog om enclave Nagorny Karabach. Georgiërs trokken op tegen Abchazen en Osseten, Oezbeken tegen Mescheten-Turken, Moldaviërs tegen Gagaoezen. Al wat Moskou inviel was de binnenlandse veiligheidstroepen sturen. Vreedzamer waren de massaprotesten in de Baltische landen, die de na de Tweede Wereldoorlog geannexeerde mini-staatjes langzaam richting onafhankelijkheid manoeuvreerden.

De oorzaken waren helder: een jarenlange russificatie, sociaal-economische ongelijkheid en een centralistische staatsstructuur. Gorbatsjov reageerde als brandblusser. ‘Ik ben ervan overtuigd dat het realiseren van zelfbeschikking via afscheiding het opblazen van de Unie betekent, het opzetten van het ene volk tegen het andere en het veroorzaken van twisten, bloedvergieten en dood,’ zei hij in 1988.

Nobelprijs voor de Vrede

Nu de Sovjet-Unie desintegreerde, kon zij het Warschaupact niet meer onder de duim houden – 1989 werd het jaar van de grote bevrijding. Gorbatsjov liet doorschemeren dat de satellietstaten het maar zelf moesten opknappen. In Polen sloegen arbeiders en intellectuelen de handen ineen. In Tsjechoslowakije begon een fluwelen revolutie die toneelschrijver Vaclav Havel op de troon bracht. Aan de grens tussen Oostenrijk en Hongarije knipte men met grote tangen het ijzerdraad van het IJzeren Gordijn open om vluchtelingen door te laten. Alleen in Roemenië werd geweld gebruikt: het echtpaar Ceausescu werd geëxecuteerd.

De val van de Muur maakte de weg vrij voor de Duitse hereniging. In 1990 kreeg Gorbatsjov er de Nobelprijs voor de Vrede voor. Maar de kloof tussen bejubelde buitenlandse en stagnerende binnenlandse politiek werd groter.

KohlGorbatsjov1990
Gorbatsjov en bondskanselier Kohl. Foto Wikimedia

Voor de Sovjet-Unie was 1989 het jaar van de eerste min of meer vrije verkiezingen. Het eerste Volkscongres bood op tv een stortvloed van onthullingen over de misstanden in het land. De republieken eisten zelfbestuur, maar droomden openlijk van onafhankelijkheid, een recht dat immers in de grondwet lag verankerd.

Op 11 maart 1990 riep het nieuwe Litouwse parlement de onafhankelijkheid uit. Gorbatsjov stelde een economische blokkade in en er vonden troepenmanoeuvres plaats. In januari 1991 vielen bij de bestorming van de bezette televisietoren in Vilnius 14 doden. Estland en Letland volgden het Litouwse voorbeeld. Ook in Georgië maakte het leger slachtoffers, maar Gorbatsjov heeft zich nooit laten verleiden tot grootschalig geweld, zoals zijn opvolgers Jeltsin en Poetin, die de opstandige Kaukasus-republiek Tsjetsjenië in de as legden.

Toen Gorbatsjov in augustus 1991 op vakantie naar de Krim ging, lag er een Unieverdrag klaar dat de republieken verregaande soevereiniteit bood. Voor zijn communistische regering ging dat veel te ver, voor de republieken niet ver genoeg. De mislukte staatsgreep was de laatste stuiptrekking van het oude regime.

Maar Jeltsins triomf was in 1991 van korte duur; Gorbatsjov liet hem een land in chaos na. De brute omvorming van communisme naar kapitalisme, de schaamteloze privatisering van de staatsbedrijven, Tsjetsjeense terreuraanslagen en de ene roebelcrisis na de andere verdoofden de bevolking. De ‘woeste jaren 90’ maakten Jeltsin nog impopulairder dan zijn voorganger.

Gorbatsjov werd een non-figuur, die probeerde met lezingen nog van zich te laten horen – en zijn magere pensioen bij te spijkeren. Een geweldige klap was de vroege dood van zijn vrouw Raisa aan leukemie in 1999.

Land in deplorabele toestand

Over zijn fouten was hij nooit erg mededeelzaam. De mislukking van zijn politiek analyseerde hij als volgt: ‘De desintegratie ging sneller dan de vorming van de nieuwe machtsorganen. En de radicaal-democratische oppositie begon de fundamenten van de macht systematisch te ondermijnen met zijn cynische populisme en nationalistische speculaties, zodat zij praktisch één front vormden met de conservatieve oppositie.’

Maar ook de tegenstanders van de perestrojka, schreef hij, hebben een kort geheugen. Ze zijn totaal vergeten in welke deplorabele toestand het land zich bevond. ‘De democratie stond onder totale controle, de vrijheid werd onderdrukt, de censuur was heer en meester en het partij-apparaat hield alles voortdurend ideologisch onder druk.’

Hij bestreed naïef te zijn geweest. Hij wist hoe groot het verzet van de partijbureaucratie zou zijn. En ook het argument dat hij beter voor de Chinese variant had kunnen kiezen (eerst economische hervormingen, dan pas eventueel politieke vrijheid) veegde hij van tafel: ‘Bij Russen kun je ‘vrijheid’ niet beetje bij beetje als plakjes worst afsnijden.’

Gorbatsjovs hoop dat Poetin een einde zou maken aan de chaos van het Jeltsin-tijdperk maakte geleidelijk plaats voor scepsis

Het einde van de Koude Oorlog had grote gevolgen. (Kern)wapenarsenalen werden afgebouwd en troepen zonder slag of stoot teruggetrokken. Oost-Europa sloot zich aan bij de EU en NAVO. Het Westen had als overwinnaar weinig consideratie met de gevoeligheden van een stervend wereldrijk. De VS waanden zich de enig overgebleven supermacht van de wereld. En voor het neoliberalisme werd de rode loper uitgerold. Dat heeft de Russen altijd gestoken.

Ook voor de andere republieken zorgde de onafhankelijkheid voor problemen. De Baltische landen hebben met hun verankering in Europa een flinke stap vooruitgezet. Maar de Centraal-Aziatische republieken (en later Wit-Rusland) werden dictaturen. In Georgië leidde een korte oorlog in 2008 tot inlijving van twee provincies bij Rusland en in Moldova is tot op heden een Russische bezettingsmacht present.

Maar de grootste terugslag kwam in Oekraïne, in 2014: Rusland legde zich niet neer bij de koerswijziging richting Europa. De annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas deden de herinnering aan de Koude Oorlog herleven. Pas de brute invasie van 24 februari dit jaar heeft duidelijk gemaakt waar het Poetin om te doen is geweest: herstel van de oude invloedssferen.

Crisis in Oekraïne

Over Oekraïne was Gorbatsjov altijd tweeslachtig. Met de ‘aansluiting’ van de Krim bij Rusland is ‘een historische fout hersteld’, zei hij destijds. De crisis in Oekraïne weet Gorbatsjov aan ‘de opzettelijke sabotage van de perestrojka’ en de ‘gedachteloze en roekeloze opheffing van de Sovjet-Unie’. Ook het Westen had misbruik gemaakt van die tragedie. Daarover waren Poetin en hij het eens. Maar hij heeft altijd gepleit voor een oplossing van die crisis met vreedzame middelen.

Gorbatsjovs hoop dat Poetin een einde zou maken aan de chaos van het Jeltsin-tijdperk maakte geleidelijk plaats voor scepsis. ‘In de beginfase waren bepaalde autoritaire maatregelen gerechtvaardigd’, schreef hij eens in een opiniestuk in Time. Het lukte Poetin het land te stabiliseren, maar de prijs was te hoog.

‘Parlement, rechterlijke macht en de burgerlijke samenleving zijn gekortwiekt en de media minder onafhankelijk’, zei Gorbatsjov nog vóór Poetins definitieve politieke kaalslag in 2020. Hij betreurde ook de verslechtering van de relaties met het Westen, die in zijn tijd zo spectaculair verbeterd waren.

‘Ik ben ervan overtuigd dat Rusland alleen een succes kan worden via democratie. Het is klaar voor een meerpartijensysteem, eerlijke verkiezingen en een reguliere regeringswisseling’, zei Gorbatsjov.

Was Michail Gorbatsjov een visionair politicus en een staatsman van formaat? Hij was veeleer een pragmatische doener met voortschrijdend inzicht, die begreep dat het communisme zijn land vooral veel ellende had gebracht. Een vechter, een man met grote moed en verantwoordelijkheidsgevoel. Maar de modernisering van zijn land na een eeuw onderdrukking bleek een gigantische opgave. En de omvorming van een staatseconomie naar de vrije markt was ook voor hem een brug te ver.

Wat begon als hervorming van het systeem eindigde in de ontmanteling van een wereldmacht en de implosie van een koloniaal imperium. Dat de door Jeltsin tot troonopvolger gezalfde Poetin zich daar niet bij heeft kunnen neerleggen en nu met een wrede oorlog de klok probeert terug te draaien, kan Gorbatsjov niet in de schoenen worden geschoven. En dat de agonie van 70 jaar communisme niet in één generatie is verdwenen kan evenmin op het conto van één man worden geschreven.

Laura Starink was van 1987 tot 1991 NRC-correspondent in Moskou en is een van de oprichters van kennisplatform www.raamoprusland.nl

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 31 augustus 2022

Ziehier de trailer van de prachtige film Heaven van Vitali Manski, de laatste documentaire over Gorbatsjov.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.