‘Oekraïne moet gedenazificeerd worden om de genocide in Oost-Oekraïne te stoppen.’ De Russische president Poetin gebruikt zeer grote woorden om de invasie van Oekraïne te rechtvaardigen. Wat bedoelt hij precies met de aantijgingen? En waar zijn ze op gebaseerd? Historicus Marc Jansen beantwoordde vragen van NOS-online redacteur Chiem Balduk.
President Poetin beantwoordt vragen van burgers. Screenshot Kremlin.ru
1. ‘De Oekraïense regering is russofoob’
Oekraïne heeft de afgelopen jaren geprobeerd de Oekraïense eenheid te versterken en invloeden uit Moskou te beperken, onder meer door een nieuwe taalwet. ‘Onderwijs moet in het Oekraïens worden gegeven en kranten in het Oekraïens worden uitgegeven.’ Zulke maatregelen gaan wellicht ten koste van het Russisch, maar betekenen geen ‘uitbanning’ van het Russisch, zegt Jansen.
‘In elk geval tot 2014 was Oekraïne een tweetalig land, maar dat is echt veranderd. In Kiëv is het Oekraïens bijvoorbeeld enorm opgerukt. In westelijke steden als Lviv of Ternopil word je als Russischtalige überhaupt nauwelijks begrepen’, aldus Jansen.
2. ‘Neonazi’s hebben de macht in Oekraïne’
Voor de nazi-aanklacht moeten we terug naar de Oekraïense nationalist Stepan Bandera, die in de Tweede Wereldoorlog de kant van nazi-Duitsland koos en wiens beweging meewerkte aan de massamoord op Joden en Polen. ‘Dat deed hij in de hoop een onafhankelijke Oekraïense staat te kunnen uitroepen, wat overigens mislukte.’ In met name West-Oekraïne geniet Bandera als ‘verzetsstrijder’ een cultstatus, tot afschuw van Moskou.
‘Er bestaan extreemrechtse, antisemitistische partijen in Oekraïne, maar die spelen geen rol van betekenis in het landelijk bestuur.’ Wel waren ze prominent aanwezig bij de Majdan-revolutie van 2013-2014 en bestaan er neonazistische milities die actief zijn geweest bij de strijd in Oost-Oekraïne.
Dat maakt de regeringsleden van Zelensky geenszins ‘neo-nazi’s’, benadrukt Jansen. Integendeel: president Zelensky heeft een Joodse achtergrond, zijn grootvader vocht in het Rode Leger en familieleden werden tijdens de Holocaust vermoord. In Oekraïne werden naar schatting tegen de zeven miljoen mensen gedood tijdens de Tweede Wereldoorlog, na Belarus en Polen het hoogste percentage doden van de totale bevolking. In Oekraïne kwam 16,3 % om, tegenover 12,7 % in Rusland.
3. ‘Oekraïne pleegt genocide op 4 miljoen Russen’
Ongefundeerde propaganda, aldus Jansen. In Oost-Oekraïne wordt al acht jaar oorlog gevoerd tussen het Oekraïense leger en pro-Russische separatisten, waarbij veel mensen op de vlucht zijn geslagen. ‘Maar dat is iets anders dan genocide.’ Poetin onderbouwt de genocide-aanklacht niet met concrete voorbeelden.
Verder stelt Poetin dat Oekraïne Russisch-orthodoxe kerken die onder het patriarchaat van Moskou vallen wil ‘vernietigen’. Kiëv heeft sinds 1992 weliswaar een eigen patriarch, die losstaat van Moskou, maar er zijn volgens Jansen geen tekenen dat Oekraïne de Russisch-Orthodoxe kerk tegenwerkt. ‘Zo blijft het beroemde Holenklooster in Kiëv zonder problemen in handen van de Russisch-Orthodoxe kerk.’
4. ‘Het moderne Oekraïne is bedacht door Rusland’
In Poetins toespraak van ruim een uur dat dateert van vorige week zei hij het al na één minuut: Lenin heeft Oekraïne gecreëerd. Dat klopt maar ten dele, zegt Jansen. Het was Lenin die Oekraïne soevereiniteit binnen de Sovjet-Unie gaf. ‘Hij was bang dat die anders te Russisch zou worden, terwijl hij net had afgerekend met het tsaristische Russische Rijk.’ Later kreeg het huidige territorium van Oekraïne vorm, toen Stalin in 1939 als uitvloeisel van het Molotov-Ribbentrop-pact delen van Polen (Lviv en omgeving) aan de Sovjetrepubliek toevoegde en toen in 1954 door Chroesjtjsov de Krim werd ‘overhandigd’.
Dat betekent niet dat Oekraïne toen pas ontstond. Historici gaan terug naar de Middeleeuwen, de 9e tot 13e eeuw, naar het rijk van Kiëv-Roes als beginpunt van de Oekraïense geschiedenis. ‘Russen zien dat rijk ook als het begin van hún geschiedenis. Daarom is Kiëv zo belangrijk voor Moskou. Het is als bakermat van de Slavische cultuur de “Moeder aller Russische steden”.’
Desondanks is het streven van Oekraïne als natiestaat een relatief moderne uitvinding. In de 19e eeuw raakte de term ‘Oekraïne’ bij een groep intellectuelen in zwang. De naam Oekraïne betekent overigens ‘Grensland’, verwijzend naar de positie tussen de grote Europese rijken. Die typering blijkt nog altijd actueel, als ‘grensland’ tussen Rusland en de EU.
Russisch verzinsel of niet: Oekraïne is tegenwoordig een verenigde, autonome natie, aldus Jansen. ‘Juist door de oorlog in Oost-Oekraïne, die sinds 2014 woedt, is Oekraïne een grotendeels verenigd land geworden. Poetin heeft meer voor de Oekraïense natievorming gedaan dan enig ander.’
5. ‘Oekraïne werkt aan de ontwikkeling van kernwapens’
‘Ook dit is een verzinsel uit de koker van de Russische propaganda’, zegt de historicus resoluut. Oekraïne beschikte na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie over kernwapens, maar die werden mede onder druk van het Westen, aan Rusland gegeven, in ruil voor erkenning van de Oekraïense grenzen. ‘Deze afspraak uit 1994 bleek 20 jaar later niets meer waard, toen Rusland de Krim annexeerde.’
Zelensky brengt deze gebroken belofte graag in herinnering, maar er zijn geen tekenen dat het land op dit moment actief nucleaire wapens ontwikkelt. ‘Misschien willen ze het wel, maar je hebt niet zo maar een kernwapen.’
Waarheid of niet: bovenstaande claims worden door een aanzienlijk deel van de Russische bevolking geloofd, zegt Jansen. ‘Dat is de kracht van propaganda: al acht jaar horen Russen op de staatstelevisie dat er nazi’s aan de macht zijn in Kiëv, en die moeten worden gestopt.’
De citaten komen uit de toespraak van Poetin over de Donbas van 21 februari j.l., de oorlogsverklaring van 24 februari j.l. en een lang essay van vorige zomer, waarover Marc Jansen het artikel schreef 'Poetin: Rusland en Oekraïne waren en blijven één geheel'
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op NOS.nl