Estland maakte zich in 1991 los van de Sovjet-Unie maar nog altijd is de relatie met opvolgersstaat Rusland problematisch. De annexatie van de Krim en de Russische inmenging in Oost-Oekraïne bevestigden het negatieve beeld dat Estland heeft van zijn voormalig bezetter. In Tallinn sprak Jeroen Bult met historicus David Vseviov, één van de meest vooraanstaande Ruslandkenners van Estland. Wat is de oorzaak van de slechte verhouding tussen beide landen? Een gesprek over Russisch imperialisme, de strijd om de geschiedenis, de integratie van de Russische minderheid en rechts-populisme in Estland.
De Estse Ruslandkenner David Vseviov: 'Na 1991 bleek opnieuw dat Rusland eigenlijk niet over logische, natuurlijke grenzen beschikt.'
door Jeroen Bult
De relatie tussen Rusland en het Westen staat al jaren onder druk en heeft na 2014, het jaar dat president Poetin overging tot het annexeren van de Krim en het ensceneren van een burgeroorlog in Oost-Oekraïne, een bijzonder ijzige gedaante aangenomen. Voor Estland kwam het niet echt als een verrassing. Het land ligt welbeschouwd al sinds 1991, toen het uit de Sovjet-Unie wist te ontsnappen, overhoop met zijn oud-kolonisator en zag in 2014 al zijn vooroordelen ten aanzien van de oosterbuur bevestigd: Rusland is een onverbeterlijk autoritair en agressief-expansief land en zal dat ook altijd blijven.
Maar getuigt zo’n zwartgallige, suggestieve benadering van Rusland eigenlijk niet van een comfortabele gemakzucht? Staat zij pogingen om het lastige land en zijn drijfveren te doorgronden niet in de weg? Deze vraag is bij herhaling opgeworpen door de historicus David Vseviov (1949), door velen gezien als de belangrijkste intellectueel en de meest vooraanstaande Ruslandkenner van Estland. Al decennia probeert hij ‘Venemaa’, zoals Rusland in het Ests heet, laag voor laag te ontleden en zijn landgenoten meer vertrouwd te maken met de Russische geschiedenis, cultuur en ziel. De als emeritus-professor aan de Kunstacademie van Tallinn verbonden historicus zal de lezers en luisteraars ook de komende jaren op zijn fraaie volzinnen blijven trakteren.
Hoe beziet Vseviov de grillige koers die Rusland onder Poetin is ingeslagen? Vormt die de enige verklaring voor de aanhoudend gespannen verstandhouding met Estland (en de twee andere Baltische republieken, Letland en Litouwen) of speelt er, onder de oppervlakte, soms meer? Hoe beïnvloedt die verstandhouding de integratie van de Russische minderheid op Estse bodem? En zou Estland zich wellicht iets meer moeten concentreren op de problemen in eigen land, dat met een toenemende politieke instabiliteit en polarisatie te maken heeft? Een gesprek met David Vseviov in een kohvik, de Estse variant van een koffiehuis, in het lommerrijke Tallinnse stadsdeel Kadriorg.
De middeleeuwse Hanzestad Tallinn, de hoofdstad van Estland (Foto Wikipedia).
Mystiek Rusland
U presenteert al sinds 1997 een wekelijks radioprogramma over de geschiedenis en cultuur van Rusland, Müstiline Venemaa (‘Mystiek Rusland’). In die 23 jaar is Rusland van een fragiele democratie onder Boris Jeltsin verworden tot een autocratie onder Vladimir Poetin. Onlangs is de grondwet gewijzigd, ‘gewettigd’ door een referendum, waarvan de uitslag reeds van tevoren vaststond. Daardoor kan Poetin waarschijnlijk nog vele jaren in het Kremlin blijven resideren. Waarom is het politieke systeem van Rusland uiteindelijk ontspoord?
‘Gedurende al die jaren heb ik mij geen illusies gemaakt. Democratie kan men niet van het ene op het andere moment opbouwen. Zij heeft namelijk ook politieke wortels, iets wat in het denken schuilt. Als men probeert een periode van democratie in de Russische geschiedenis te ontwaren, dan springen eigenlijk alleen de maanden na de Februari-Revolutie van 1917 in het oog. Verder moet u ook niet vergeten dat de lijfeigenschap in Rusland pas in 1861 is afgeschaft. Tot dan toe genoten de meeste Russen überhaupt nog geen mensenrechten, laat staan politieke rechten. Daarbij komt dat ‘de gemeenschap’ een sleutelbegrip is in de Russische geschiedenis, het gros van de boeren was alleen gewend aan collectieve verantwoordelijkheid, niet aan individuele. Dat heeft een extra belemmering gevormd voor het vormgeven van een democratie.’
David Vseviov is emeritus hoogleraar aan de Kunstacademie van Estland en gespecialiseerd in de cultuurgeschiedenis van Rusland en zijn buurlanden.
David Vseviov werd in 1949 geboren in Tallinn. Zijn voorouders van vaders zijde waren Russisch-Joodse immigranten die naar Estland kwamen. Hij studeerde begin jaren zeventig geschiedenis aan de Universiteit van Tartu en promoveerde in 2003 op ‘de ontwikkeling van stedelijke anomalie en structuur van Noordoost-Estland na de Tweede Wereldoorlog.’ Hij is sinds 1986 een onder studenten populaire hoogleraar aan de Kunstacademie van Tallinn.
Vseviov ontving in 2004 de Riigi Kultuuripreemia en werd in 2010 door de krant Postimees uitgeroepen tot belangrijke opinion leader. Hij publiceerde talloze artikelen over uiteenlopende onderwerpen, meestal op het gebied van kunst, cultuur, geschiedenis en minderhedenproblematiek.
Russisch imperialisme
Veel Estse intellectuelen, journalisten en politici menen dat er meer aan de hand is. Bij gebrek aan Westerse (Verlichtings-) waarden, zou Rusland simpelweg niet in staat zijn een liberale democratie en een bijbehorende rechtsstaat van de grond te krijgen. Al in 1944 schreef Jüri Uluots, jurist en waarnemend president van Estland, dat Russen een staatsgezag prefereren dat niet op het recht is gebaseerd, maar op geweld. In deze visie gaat Ruslands ‘Byzantijnse traditie’ bovendien hand in hand met een andere, als niet minder bedreigend ervaren traditie: een onverzadigbare drang tot territoriale expansie. Er zou een directe lijn lopen van de tsaren Ivan de Verschrikkelijke, Peter de Grote en Catharina de Grote naar Stalin en Poetin. Wat vindt u van dit soort in Estland gangbare ideeën? Is Rusland een chronisch imperialistisch land?
'Het Russische imperialisme is iets heel anders dan het Britse'
‘Het is typerend voor Rusland dat die politieke hervormingen die zijn doorgevoerd van boven zijn opgelegd en dus niet van onderop zijn gekomen. Het toont wederom aan dat ware democratische wortels ontbreken. Het is Estland na 1991 beter vergaan; dat heeft tussen 1918 en 1940 tenminste enige ervaring opgedaan met democratie. Wat betreft Ruslands imperialisme: dat hangt er op de eerste plaats van af, wat we onder ‘imperialisme’ verstaan. Het Russische imperialisme is iets heel anders dan het Britse. In het laatste geval was er sprake van een duidelijke verhouding tussen subject en object. Maar in het eerste geval ligt dat allemaal iets ingewikkelder. De elite van het Russische Rijk was gemengder. Na de val van de kanaten (Kazan in 1552 en Astrachan in 1556), nam tsaar Ivan de lokale elites over. Hier werd de eigen Baltisch-Duitse elite, na de verovering van Estland door Peter de Grote in 1710, ook geabsorbeerd. Een ander cruciaal verschil is dat de Britten, en de Fransen, zich na de dekolonisatie konden terugtrekken, in hun eigen land. Maar wat was dan het Russische moederland, wat was de oude kern van het Russische Rijk? Na 1991 bleek opnieuw dat Rusland eigenlijk niet over logische, natuurlijke grenzen beschikt. Het eerste hoofdstuk van een Russisch geschiedenisboek dat ik pas inkeek, gaat over ‘Kiëv-Rus’ (een voorloper van het Russische Rijk, ca. 880-1240). Maar Kiev is nu de hoofdstad van een ander land! Het geeft aan dat Rusland nog altijd in een staat van verwarring verkeert.’
Rusland heeft zich, zeker sinds het uitbreken van de Oekraïne-crisis in 2014, een ware meester getoond in het verspreiden van ‘alternatieve feiten’, nep-nieuws en (andere) propaganda. Dat heeft Nederland, na het neerhalen van vlucht MH-17, ook mogen ondervinden. Gaat het hier om het optrekken van een rookgordijn, in het kader van Ruslands ‘hybride oorlogsvoering’ tegen het Westen, of is er meer aan de hand? Sommigen proeven een oude Sovjet-traditie van opzettelijke misleiding (‘maskirovka’), anderen een zich afzetten tegen het Westerse ‘monopolie op de waarheid’ dat veel verder teruggaat in de tijd.
‘Het Byzantijnse, Orthodoxe denken staat hier inderdaad centraal. De rol van de Orthodoxe Kerk als een nationaal instituut zit nog immer diep verankerd in het denken in Rusland. Moskou was het ‘Derde Rome’, ‘en een Vierde Rome zal er nooit komen’, luidde het gezegde. Na de val van Constantinopel in 1453 heeft Rusland zichzelf gepositioneerd als de vertegenwoordiger van de christelijke wereld. Daaruit volgt het idee dat ‘alles wat we doen goed is’, de aangedragen feiten inbegrepen. Wat Poetin doet, lijkt erg op wat tsaar Nicolaas I in de negentiende eeuw deed: het uitdragen van het verhaal van de ‘bijzondere aard van Rusland.’ ‘Maskirovka’ (militaire misleiding – red.) is een ander verhaal, maar er bestaat zeker een verband.’
In uw bundel Aja vaimud (‘De tijdgeesten’, 2009) merkt u over de Russische visie, een tikje schamper, op: ‘Rusland wordt niet omgeven door gewone landen. Het grenst aan goede en slechte landen. Ruslands buren zijn niet Finland en Estland, het zijn het goede Finland en het slechte Estland.’ Wat maakt Estland voor Rusland tot zo’n slecht land en Finland tot zo’n goed land?
‘Het was maar een voorbeeld, maar het is een veelzeggend voorbeeld dat valt terug te voeren op Russische opiniepeilingen en dat natuurlijk te maken heeft met de NAVO-toetreding van Estland in 2004. Rusland benadrukt sindsdien graag "de goede betrekkingen" met Finland. Maar al in de jaren dertig noemden de Russen Litouwen "goed" en Polen "slecht". Het is allemaal propaganda, gericht op het zaaien van verdeeldheid.’
In 2007 ontstond een rel over het sovjet-monument De Bronzen Soldaat in Tallinn, voor Russen symbool van de bevrijding van de nazi's, voor Esten van de communistische bezetting van Estland (foto Wikimedia).
Bevrijder of bezetter
Het epicentrum van de moeizame betrekkingen lijkt de periode 1939-1945 te zijn. Het Estse parlement veroordeelde op 19 februari 2020 ‘de pogingen van de autoriteiten van de Russische Federatie om de geschiedenis te herschrijven, de rol van de Sovjet-Unie als één van de voornaamste aanstichters van de Tweede Wereldoorlog te ontkennen en de schuld bij de slachtoffers neer te leggen.’ De Russische ambassadeur in Tallinn noemde dat op Twitter ‘pure blasfemie!’ Nog recenter noemde Poetin in het Amerikaanse tijdschrift The National Interest de toetreding van de Baltische republieken tot de Sovjet-Unie in 1940 'vrijwillig'. Zullen Estland en Rusland hierin ooit nader tot elkaar komen?
‘De Sovjet-identiteit, inclusief het historische narratief, is sterk verankerd in Rusland. Die draait vooral om de Oktober-Revolutie, Lenins machtsgreep van 1917, en de ‘Grote Vaderlandse Oorlog.’ De revolutie is niet zo belangrijk meer, al blijft de huidige combinatie van de tsaristische vlag en het Sovjet-volkslied bizar. Blijft over de Grote Vaderlandse Oorlog. Het Rusland van nu kent talloze problemen, de toekomst is hoogst onzeker, dus richt men zich bij voorkeur op het verleden. Inmiddels bestaan voor Rusland zelfs de bondgenoten van weleer niet meer. Het verhaal is dat de Sovjet-Unie in haar eentje heeft gewonnen. En het heldhaftige Rode Leger kan in de Russische optiek dan ook alleen maar bevrijden en niet bezetten. Toenadering tussen Rusland en Estland is daarom zo goed als onmogelijk. Ik heb de briefwisseling tussen Stalin en Churchill gelezen, waarin Stalin Churchill om hulp vroeg. Dat is nu vergeten.’
Ministers van Buitenlandse Zaken van Duitsland en de Sovjet-Unie ondertekenen het Molotov-Ribbentrop Pact op 23 Augustus 1939 in Moskou met Josef Stalin op de achtergrond.
De verklaring van het Estse parlement vermeldt ook dat ‘nazi-Duitsland, de Sovjet-Unie en andere totalitaire regimes schuldig zijn aan massamoorden van een in de menselijke geschiedenis ongekende omvang, [aan] genocides, deportaties en een verlies van mensenlevens en vrijheden.’ Nazisme en communisme, Holocaust en stalinistische terreur worden hier op gelijke hoogte geplaatst. In een recent interview zei u zich hierin te kunnen vinden. Waarom? Onder meer de prominente Duits-Israëlische historicus Dan Diner heeft deze ‘gelijkschakeling’ aangevochten. Is er dan bewijs dat Stalin de Esten, Letten en Litouwers systematisch wilde vernietigen, zoals Hitler de Joden wilde uitroeien? Was de stalinistische terreur niet veel willekeuriger en onvoorspelbaarder, én gericht tegen álle inwoners van de Sovjet-Unie, met inbegrip van de communistische elite zelf?
‘Bij die stalinistische vervolging ging het om de sociale herkomst, de nationaliteit, etc. die men zelf niet bepalen kon. Mensen werden niet om hun daden, maar om hun herkomst vermoord. Je kunt er niets aan doen dat je als graaf ter wereld bent gekomen. Baltische families werden gedeporteerd, enkel en alleen omdat ze Baltisch of ‘bourgeois’ waren. In die zin zijn de twee systemen wel degelijk vergelijkbaar. Er bestaan natuurlijk verschillen, maar die schuilen in de details. Bij alle totalitaire regimes draait het om het creëren van angst, niet eens zozeer om de ideologie zelf. Er zijn zodoende geen regels en geen logica. We moeten niet te zeer rationaliseren.’
Uw eigen grootouders en hun twee jongste kinderen zijn vermoord tijdens de Holocaust, in het Estse concentratiekamp Klooga. Heeft Rusland een punt als het zegt dat Estland wel eens wat kritischer mag kijken naar de periode 1941-1944, toen het werd bezet door nazi-Duitsland?
‘Als gevolg van de stalinistische terreur en deportaties van 1940-1941 [de eerste Sovjet-bezetting van Estland, J.B.] veranderde de houding ten aanzien van de Duitsers. Collaboratie met de nazi’s was niet gekoppeld aan een nationaliteit, die kwam overal voor, ook in Nederland en zelfs in Rusland. In Estland woonden relatief weinig Joden toen de Duitsers arriveerden. Een van de redenen was dat Stalin er in juni 1941 nog een hoop op transport had gezet, naar Siberië.’
Russen in Estland
In 2007 besloot Estland het standbeeld van de Bronzen Soldaat te laten verwijderen uit het centrum van Tallinn. Voor de Esten symboliseert dat monument de bezetting en de repressie door de Sovjet-Unie, voor de Russische minderheid de offers van de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’ tegen nazi-Duitsland. Er braken enorme rellen uit in de stad. Hoe is het inmiddels gesteld met de integratie van de Russische minderheid?
‘Dat valt moeilijk te zeggen. Voor 2007 was het ook rustig, net als nu. Er is maar een kleine groep binnen de Russische minderheid, misschien tien procent, die willen dat Estland weer terugkeert naar Rusland. De rest is beter geïntegreerd. Een probleem is natuurlijk wel dat veel Russen in Estland in hun eigen informatieruimte leven en voornamelijk naar de Russische tv kijken. Maar door de corona-pandemie zijn meer Russen de Estse tv als een betrouwbare informatiebron gaan zien. Als er een ernstige crisis uitbreekt, spelen de Russische media kennelijk opeens een minder grote rol. Verder kun je ook zien dat steeds meer Russen hier hun kinderen naar Estse scholen sturen. In de pauzes hoor je tegenwoordig veel Russisch op het schoolplein. Maar waar het in essentie om draait, is hoe het in Rusland zelf gaat. Momenteel oefent Rusland niet bepaald een grote aantrekkingskracht uit op de Russen hier.’
U heeft eens gezegd dat het soort paspoort dat iemand bezit – Ests, Russisch of een ‘vreemdelingenpaspoort’ (een document voor stateloze ingezetenen) – niets zegt over diens loyaliteit aan de Republiek Estland. En in uw boek Aja voimud schrijft u dat het uitdragen van vrijheid en democratie de beste manier is om die loyaliteit van minderheden te vergroten. Burgers van een land moeten (rechts-)waarden delen. Zullen de Esten niet eerder zeggen dat hun Russischtalige landgenoten de ‘historische’ waarden moeten overnemen en expliciet afstand moeten nemen van de Sovjet-mythes?
‘Daar moeten ze inderdaad afstand van nemen. Het is een denkprobleem. De Russen moeten inzien dat ze Estland niet ‘bevrijd’ hebben. Maar we moeten niet vergeten dat zich onder de slachtoffers van het stalinisme ook veel Russen bevonden. Veel hangt hier ook van de familieachtergrond en het opleidingsniveau af. Jongeren lijken beter te begrijpen wat zich in Estland heeft afgespeeld. Trouwens, ook in andere landen, in West-Europa, bestaan problemen rond de integratie van minderheden.’
Aanhangers van de Estse extreem-rechtse partij EKRE hielden op 24 februari 2019 een fakkeloptocht ter ere van Onafhankelijkheidsdag (foto YouTube).
Rechts-populistische regeringscoalitie
De Estse politiek wordt sinds april 2019 overschaduwd door de regeringsdeelname van EKRE, de rechts-populistische Conservatieve Volkspartij. Het heeft geleid tot een eindeloze reeks schandalen en bizarre incidenten. Zo merkte EKRE-voorman en minister van Binnenlandse Zaken Helme onlangs op: ‘Corona is slechts een verkoudheid, alles wat men nodig heeft, is warme sokken, ganzenvet en mosterdpleisters.’ Volgens EKRE’s vele critici liggen de persvrijheid en de Estse rechtsstaat als zodanig onder vuur. Een juiste constatering?
‘Dat is overdreven. EKRE is niet zozeer conservatief, de partij is eerder pseudo-conservatief. Ze bepleit bijvoorbeeld ‘gezinswaarden’, maar heeft tegelijkertijd geen oog voor het geweld dat zich binnen gezinnen afspeelt. EKRE houdt zich totaal niet bezig met echt relevante maatschappelijke problemen. Buitenlandse studenten, fietskoeriers en aardbeienplukkers hun verblijfsvergunning afnemen (iets wat EKRE al maanden bepleit), zie ik niet als een dringende noodzakelijkheid.’
'Rusland vormt voor Estland een existentiële bedreiging'
Gaan diezelfde critici niet te makkelijk voorbij aan de vraag waarom mensen eigenlijk op een partij als EKRE stemmen? Misschien zijn het mensen die de afgelopen twintig jaar nauwelijks hebben weten te profiteren van de economische groei in ‘E-Stonia’ of die zich grote zorgen maken over de afbrokkeling van de voorzieningen op en de leegstroom van het platteland?
‘Dat is waar. Er zijn meer investeringen nodig om de problemen daar aan te pakken. Toch zijn er veel mensen die in illusies willen geloven, die geloven dat het wegwerken van buitenlanders alles oplost, iets wat men ook elders kan waarnemen. Partijen als EKRE gedijen bij vijandbeelden en hebben die ook nodig om hun bestaan te rechtvaardigen.’
Tot slot nog één keer Rusland. Vormt China zo onderhand niet een grotere bedreiging voor Europa’s en dus voor Estlands veiligheid?
‘Van China gaat vooral in economisch opzicht een bedreiging uit, maar Rusland vormt voor Estland een existentiële bedreiging. Rusland heeft sinds 1991 geen stappen gezet die als vriendelijk kunnen worden aangemerkt. Om u een voorbeeld te geven dat buiten Estland niet zo bekend is: de gouden ambtsketen van de president van de vooroorlogse Republiek Estland die destijds door de Sovjets is meegenomen, bevindt zich nog altijd ergens in Rusland. Teruggave ervan zou een mooi gebaar zijn…’
Jeroen Bult is historicus en publicist, gespecialiseerd in Estland, Letland en Litouwen.