Hoe militaristischer en bureaucratischer de Dag van de Overwinning (9 mei) in Rusland gevierd zal worden, des te vaker zullen mensen ervoor kiezen hun doden in huiselijke kring te gaan herdenken. De Overwinningsparade is een hol ritueel geworden, zegt commentator Andrej Sinitsyn van Republic.ru. En zo zal de Dag van de Arbeid (1 mei) in de toekomst misschien het karakter krijgen van een Dag van Protest.
Militaire parade op 9 mei-viering 2018. Foto: Kremlin
door Andrej Sinitsyn
In mijn herinnering was de beste Dag van de Overwinning die van het jaar 2000 of 2001 in Sint-Petersburg. De ochtendparade was toen blijkbaar nog niet opnieuw ingevoerd (of verliep die zonder militair materieel?) en ’s avonds had je de veteranenoptocht over de Nevski Prospekt. Er deden veel meer veteranen mee dan nu en ze werden in de stoet afgewisseld door militaire kapellen (voornamelijk die van ons, maar er waren ook Schotten met doedelzakken bij). Je kon je rustig bij de optocht aansluiten en achter de veteranen en de muziek aan naar het Paleisplein lopen.
En op het Paleisplein, hoe vreemd dat ook lijkt vandaag de dag, was er absoluut geen sprake van een officiële viering met tribunes, plechtige toespraken van ambtenaren en concerten van plaatselijke showbizz-sterren. De muziekkapellen stonden gewoon op diverse plekken op het plein opgesteld en speelden marsen en walsjes uit de Sovjet-tijd, vaak op verzoek van omstanders. En het publiek – veteranen of niet – was in een kring aan het dansen. Er waren ook kleinere kringetjes van mensen die accordeons hadden meegebracht waarop de veteranen zelf speelden. En zo ging dat door tot in de late uurtjes, omdat niemand zin had om weg te gaan.
Ik ben later een paar keer vergeefs op zoek geweest naar eenzelfde ervaring. Op het Paleisplein werden inmiddels verantwoorde, uitmuntende concerten gehouden, de optochten telden allengs minder veteranen en steeds meer van die onduidelijke stoeten met vertegenwoordigers van politieke bewegingen of Sint-Petersburgse wijken. En vanaf halverwege de jaren nul begon het aanzwellen van de bureaucratisch-patriottische hoerastemming.
Over de ‘overwinningsgekte’ is veel gezegd en geschreven. Die is voorlopig nog niet verdwenen. Zo heeft bijvoorbeeld dit jaar in Sevastopol [op de Krim, red.] de organisatie ‘Onsterfelijk Regiment’ vijfhonderd portretten gestolen van een concurrerende organisatie met dezelfde naam. [Het Onsterfelijk Regiment was ooit een grass roots actie om de militarisering van de overwinning tegen te gaan door portretten van gedode of gesneuvelde familieleden bij de parade mee te dragen. Het Kremlin heeft die spontaniteit inmiddels geïncorporeerd in de officiële optocht - red.] Wat doe je eraan? Het is immers een regio die nieuw is binnen de Russische federatie, de patriottische geestdrift en chaos zijn er groter en bureaucratische richtlijnen zijn daar niet tegen opgewassen. In de rest van het land doet men daar niet zo moeilijk over – nadat de autoriteiten het initiatief van het ‘Onsterfelijke Regiment’ waren gaan ondersteunen, werden de portretten na afloop van de optocht soms ergens om een hoek van een straat weggegooid.
Maar het kan verkeren. Stel dat de bedwelmende Krimroes over zo’n drie, vier jaar vrijwel is overgewaaid. De burger zal nog steeds voor aansluiting met de Krim zijn natuurlijk, maar niet ten koste van een verslechtering van zijn leefomstandigheden, en hij zal steeds minder reden zien om het te vieren.
Kinderen nemen deel aan de 9-mei-parade in het zuidelijke Pjatigorsk (foto gemeentelijke persafdeling Pjatigorsk)
1 mei-viering
Of neem de merkwaardige 1 mei-viering. Al in de Sovjet-jaren met zijn officiële demonstraties was de betekenis [Dag van de Arbeid - red.] ervan verloren gegaan; hoe langer het officiële feestprogramma duurde, des te makkelijker kon de burger naar zijn datsja vluchten of gewoon gaan picknicken. Daarna werd de feestdag door de burgers geprivatiseerd om voorjaarswerk in de (moes)tuin te verrichten. De politici in de jaren negentig handhaafden 1 mei als vrije dag omdat deze zo populair was onder de bevolking. Want de werkende was niet zozeer geneigd te strijden voor zijn rechten, maar je moest niet aan zijn vrije dag komen.
Nu verandert de feestdag opnieuw van betekenis. Enerzijds raakt de werkende bevolking de laatste tijd nogal in de verdrukking door de overheid. Anderzijds is gebleken dat bij een almaar afnemende vrijheid van vereniging de officiële dag van de lente en de arbeid met zijn rudimentaire optochten een goede gelegenheid bood om te protesteren. Volgens verslagen van nieuwssite OVD-Info blijken er met het jaar meer mensen te worden opgepakt op 1 mei: in 2016 hield de politie alleen in Moskou en Sint-Petersburg 27 man aan, in 2017 waren dat er 37, in 2018 – 53, en in 2019 alleen in Sint-Petersburg 65, en in het hele land 131.
De huidige excessen in Sint-Petersburg zeggen natuurlijk ook iets over het hardere optreden van de kant van politie- en veiligheidsdiensten. Blijkbaar willen de machtsorganen voorkomen dat er ook maar gehint wordt op zelfstandig ontplooide activiteiten (zie het verdrijven van de menigte op een rapfestival in het Loezjniki-stadion diezelfde dag). De overheid jaagt op innovatieve demonstranten - en slaat erop. De vraag is of dat de mensen tegenhoudt. Wie weet ontwikkelt de 1 mei-viering zich wel in de richting van daadwerkelijk protest, onder meer tegen de aantasting van arbeidsrechten.
Zal ook 9 mei ooit van karakter veranderen? De Dag van de Overwinning is niet altijd een officiële feestdag geweest, en na de oorlog, en zelfs nog in de jaren zeventig, speelde de persoonlijke beleving (van ‘viering’ kun je zelfs niet spreken) een veel grotere rol in het leven van de mensen. Recente gegevens van het Levada Centrum suggereren een tendens in de richting van individualisering en humanisme: als antwoord op de vraag ‘hoe kan deze dag het best worden gevierd’ koos 52 procent voor ‘iets doen voor oorlogsveteranen’ (in 2015 was dat 49 procent, in 2018 - 42 procent). 23 procent was voor ‘parades, optochten, saluten en officiële ontvangsten’ (in 2015 was dat 29 procent, in 2018 - 35 procent). In 2015 was de overwinningsvreugde aanzienlijk groter, en het verdriet om de miljoenen oorlogsslachtoffers aanzienlijk kleiner dan in 2019. Wellicht is de burger, met het oog op het gestaag teruglopen van zijn inkomen, het trompetgeschal enigszins beu geworden.
Flyer tegen de verheerlijking van oorlog om kinderen te beschermen. De flyer werd rond 9 mei rondgetwitterd met de vraag of ouders het zo veel mogelijk willen delen: 'Een legeruniform is geen kinder-kleding!' Bron: Yandex
We kunnen er nog op wijzen dat de machthebbers na 2014 op alle mogelijke manieren hebben gepoogd de samenleving ervan te doordringen dat de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog [de Tweede Wereldoorlog - red.] op één lijn staat met de oorlogen in Oekraïne en Syrië. Het militarisme, het ophemelen van militair wapentuig, de belofte van ‘een herhaling’ van de overwinning (om vervolgens in het paradijs te belanden) is erop gericht deze oorlogen aan elkaar gelijk te stellen en de agressieve politiek na 2014 te rechtvaardigen met een verwijzing naar de overwinning van 1945. Dat kan ook contraproduktief uitwerken: als de bevolking de huidige oorlogen moe wordt, zullen de historische overwinningen haar ook minder gaan interesseren.
Een nieuwigheid in de Krimpropaganda – op deze schaal tenminste, er was eerder al een bureaucratische poging in die richting – was het ‘verdedigen van onze geschiedenis’ tegen slinkse pogingen van het Westen om haar te ‘herschrijven’. Antropologen registreerden dit denkpatroon bij doorsnee deelnemers aan de 9 mei-optochten. Het zou goed zijn hierover eens wat kwantitatieve onderzoeken onder ogen te krijgen, als die er zijn. Maar de herkomst van deze opvatting zegt op zichzelf al veel. We weten dat de opstelling tegenover het Westen in de Russische samenleving essentieel kan veranderen onder invloed van de politiek van het Kremlin. Dus zodra het beleid wordt gewijzigd of nieuwe beleidsmakers worden aangesteld kunnen die ‘slinkse plannen van het Westen’ zomaar weer in rook opgaan. Zo kan ook het militarisme verdwijnen, evenals de luisterrijke vieringen van de overwinning die volledig voorbijgaan aan de catastrofes van de oorlog.
Er is natuurlijk weinig hoop op een verandering van de Russische politiek. Daarom zal de Dag van de Overwinning waarschijnlijk geleidelijk in twee delen uiteenvallen: de officiële viering zal steeds dwazere vormen aannemen en de persoonlijke beleving zal steeds meer ondergronds gaan (of een protestdag worden). In familiekring op de datsja overgrootvader herdenken zal mainstream worden, en naar de officiële feestelijke evenementen gaan slechts mensen die daarvoor worden aangewezen.