'Het is een noodsituatie, maar de Russische regering is besluiteloos'

De vooraanstaande econoom Sergej Goeriëv is een veelgevraagd commentator in Rusland, hoewel hij al sinds 2013 uit Rusland weg is. Vanuit Parijs gaf hij half april een interview aan het Jeltsin Centrum in Jekaterinenburg over de gevolgen van de coronacrisis. 'De staat moet bedrijven en burgers door de zware tijd heen helpen. Als de staat het op zo'n moment laat afweten is hij overbodig.'

Is het een economische of politieke crisis?

'De Russische politieke autoriteiten herhalen al twintig jaar steeds maar weer dat ze af willlen van de verslaving aan olie, maar ze hebben er niets aan gedaan. Nieuwe productiebranches zijn er niet gekomen en dat betekent dat de problemen met diversificatie, de problemen met het opbouwen van andere sectoren zijn gebleven. Het ligt niet aan de olieprijzen of aan ondeskundigheid of niet weten wat er moet gebeuren. Het is een politiek probleem.

'De Russische machthebbers hebben een systeem gemaakt, dat voordeel heeft bij het ontbreken van een middenklasse, bij het ontbreken van sectoren die onafhankelijk zijn van de hoogste politieke leiders. Om de economie te diversificeren zijn politieke veranderingen nodig. Zonder zulke hervormingen zal er geen diversificatie komen.

'De Russische machthebbers hebben geen voordeel bij een kenniseconomie, want daarvoor zijn politieke veranderingen nodig'

'Komen er veranderingen als gevolg van deze virusuitbraak? Dat is moeilijk te voorspellen. Maar ik wil een uitspraak aanhalen die aan Einstein wordt toegeschreven: "Krankzinnigheid is keer op keer hetzelfde doen en een ander resultaat verwachten." Dat geldt ook hiervoor. Twintig jaar lang praten de machthebbers over de noodzaak tot diversificatie – de olieprijzen zijn in die jaren nu eens gestegen, dan weer gedaald, maar tot diversificatie heeft het niet geleid. De reden is duidelijk. De manier waarop de economie nu is ingericht is goed voor het machtsbehoud van de huidige leiders. Als in Rusland een economie zou ontstaan die niet op bodemschatten rust, een kenniseconomie, dan ontstaat er een middenklasse en integreert Rusland in de mondiale economie. Dat is slecht voor de huidige politieke leiders. Dit is de oorzaak - de politieke economie -  van het ontbreken van diversificatie, daar heeft de virusuitbraak natuurlijk niets mee te maken.'

 Het hele online interview met Sergej Goeriëv (in het Russisch)

Econoom Sergej Goeriëv

Sergej Goeriëv is als professor verbonden aan de economische faculteit van het instituut Sciences Po in Parijs. In Rusland was hij een vooraanstaand econoom. Hij was bestuurder van de grootste Russische staatsbank Sberbank en rector van de Nieuwe Economische School in Moskou.

In 2013 vluchtte hij het land uit na een intimiderende ondervraging. Van 2016 tot september 2019 werkte hij als hoofdeconoom van de Europese Bank voor Reconstructie en Ontwikkeling (EBRD). Hij volgt de ontwikkelingen in Rusland heel actief en heeft nog veel contacten met Russische collega's en kritische intellectuelen. 

Is het beheersen van de crisis een kwestie van deskundigheid of wil?

'Veertig dollar per vat olie, daar heeft Rusland op gerekend.  De prijs van een vat olie is nu 30 dollar [dit was de prijs op 14 april, twee weken later, op 29 april is de prijs van Russische olie gezakt naar minder dan 20 dollar, red.]. In maart was een vat 20 of soms 10 dollar waard. Er waren momenten dat de Russische olie teruggerekend netback was, dat wil zeggen dat de prijs in Europa minus de transportkosten negatief was. Maar tot nog toe heeft dat geen veranderingen gebracht, tot nu toe wacht de regering af of de prijs zich stabiliseert op veertig of dertig dollar. Dat maakt een groot verschil. Bij veertig dollar is de Russische begroting in evenwicht, bij dertig dollar moet worden bedacht wat te doen met het Nationaal Welvaartsfonds [hierin zitten de jarenlang opgebouwde financiële reserves van de staat, een buffer die eind maart 123 miljard dollar, 114 miljard euro bedroeg, ruim 7 procent van het bruto binnenlands product, red.], want binnen een paar jaar zal het fonds dan uitgeput zijn.

'Bovendien moet de regering reageren op de coronacrisis. De mensen die in de problemen komen, moeten worden geholpen, kleine ondernemers en gewone burgers. Als de olieprijs zich stabiliseert op 30 dollar [of minder, red.] en een tijd zo blijft dat moet de regering wellicht militaire uitgaven en het buitenlandbeleid heroverwegen. We zien al dat Rusland minder praat over de noodzaak om het regime van Venezuela te steunen. Dat zal vermoedelijk de eerste merkbare verandering worden: de Russische buitenlandse politiek zal minder agressief worden.

'Als de olieprijs laag blijft moet de regering snijden in de militaire uitgaven en zal het buitenlandbeleid misschien minder agressief worden' 

'Ten tweede zullen wellicht de zogeheten nationale projecten [Poetin heeft bij zijn herverkiezing tot president in 2018 een nieuwe serie 'Nationale Projecten' aangekondigd, waar grootscheeps in geïnvesteerd moet worden, zoals de gezondheidszorg, de infrastructuur, onderwijs, demografie, cultuur, huizenbouw en milieu - red.] worden herzien, omdat zoals bekend Russische investeringen in de infrastructuur onvoorstelbaar inefficiënt zijn en zulke uitgaven nu onbetaalbaar zijn. Maar verder zijn er geen zichtbare tekenen dat de huidige economische toestand, de crisis tot politieke veranderingen zal leiden. Overigens is dit pas het begin. Alle risico’s bevinden zich pas in de beginfase, daarom is het nog te vroeg om te zeggen wat er met de Russische politiek zal gebeuren.

'De regering snapt heel goed wat er aan de hand is. De Russische financiële managers en ambtenaren die zich bezighouden met de economie en het begrotingsbeleid zijn beslist gekwalificeerd. Bij regeringsoverleg zie je ambtenaren die relatief openhartig zeggen wat er gedaan moet worden. Het probleem is niet een gebrek aan deskundigheid, maar een gebrek aan politieke wil. Er moeten drastische maatregelen worden genomen. In sommige regio’s, bijvoorbeeld in Moskou, worden wat maatregelen genomen, maar op federaal niveau zie je dat tot nog toe niet.'

Noodsituatie of toch niet helemaal?

'Veel landen snappen dat een quarantainemaatregel het gezinsinkomen hard raakt en proberen om hen in deze moeilijke tijd te steunen met uitkeringen uit de staatskas. In Rusland zou je moeten denken aan 10 tot 20.000 roebel [125 tot 250 euro, red.] per persoon. Opgeteld kost dat 2 biljoen roebel, dat is ongeveer 2 procent van het BBP. Als Rusland zulke uitkeringen een paar maanden moet volhouden, dan raakt het Nationaal Welvaartsfonds helemaal op. Kennelijk wil de regering het fonds voor andere doeleinden gebruiken. Het is een kernvraag, want om de pandemie te bestrijden is het nodig een quarantaine in te voeren en dan moeten de bevolking en de kleine bedrijven gesteund worden. De Russische regering durft zulke maatregelen niet te nemen, in de veronderstelling dat het nog geen noodsituatie is.

'Veel mensen weten niet hoe ze de komende maanden doorkomen zonder werk, inkomen en spaargeld'

'Ik vind dat een vreemde beslissing, het is onverantwoordelijk, besluiteloos. Het is al een noodsituatie. Veel kleine bedrijven kunnen niets verkopen, ze hebben geen omzet, ze moeten hun deuren sluiten. Dit zal ervoor zorgen dat het herstel na de coronacrisis langzamer zal verlopen. Veel mensen weten niet hoe ze de komende maanden doorkomen zonder werk, inkomen en spaargeld.'

 Steun voor bedrijven en burgers

Medio april kondigde Poetin extra maatregelen aan om het midden- en kleinbedrijf te steunen.

  • Uitkering van 160$ per maand in april en mei voor elke employé, als bedrijven 90% van hun werknemers in dienst houden. Hiervoor komen volgen het ministerie van Financiën 950.000 bedrijven en 3,3 miljoen werknemers in aanmerking
  • 200 miljard roebel (2,6 miljard$) voor de regio’s, die daarmee bedrijven kunnen steunen
  • Rentevrije leningen ten behoeve van uitbetaling van salarissen

In maart was een beperkt steunpakket aangekondigd, bestaande uit

  • Halfjaar uitstel van belastingen en voor zeer kleine bedrijven ook uitstel van sociale lasten
  • Verlaging van sociale lasten
  • Geen boete op te late afbetaling kredieten

Voor burgers

  • Hogere uitkering op werkloosheid
  • Boetevrij uitstel terugbetaling schulden
  • In totaal is 2,8% van het BBP is uitgetrokken voor steun aan bedrijven en burgers

'Natuurlijk moeten ze geholpen worden en het is slecht dat de regering dat niet doet en probeert te besparen op de reserves van het Nationaal Welvaartsfonds. Dit fonds is per slot van rekening opgebouwd uit belastingen die wij burgers in de loop der jaren hebben betaald opdat de staat bij tegenspoed zijn hoofdtaak kon vervullen. Nu is er tegenspoed, nu is het tijd om de burgers te helpen om samen de pandemie te bestrijden.'

Globalisering of nationaal isolement?

'Internationaal zal er ongetwijfeld een serieuze discussie ontstaan over de vraag of de globalisering is doorgeslagen en te grote risico’s met zich meebrengt. Ik denk niet dat dit het eind is van de globalisering, maar veel landen denken erover na hoe ze een strategische voorraad maskers, medische apparaten, preparaten, medicijnen en testen kunnen aanleggen.

'Rusland kan in isolement geen economische groei realiseren'

'In Rusland is de discussie precies omgekeerd, want het staat wel vast dat Rusland in isolement geen economische groei kan realiseren en zich niet van essentiële goederen kan voorzien. Rusland moet zich aansluiten bij de mondiale economie en daarom moet de spanning in de relatie met buurlanden worden verminderd. In het heersende politieke systeem is het totaal onduidelijk hoe zulke besluiten genomen kunnen worden, daarom ben ik er niet van overtuigd dat het zal gebeuren.'

Sancties of contrasancties?

'Op de G-20 zei Vladimir Poetin dat tijdens de coronacrisis de belemmeringen voor de internationale handel in basisproducten opgeheven moeten worden. Daarmee bedoelde hij dat het tijd werd om de sancties tegen Rusland te stoppen. Maar in werkelijkheid zijn het niet de Westerse landen geweest die sancties invoerden voor basisproducten, maar Rusland zelf. In augustus 2014 werd de import van voedselproducten verboden en dat leidde tot die handelsbelemmeringen die Poetin nu met zijn oproep wil opheffen. Dat is alleen maar toe te juichen.

'Westerse landen hebben geen sancties tegen de Russische bevolking ingevoerd, maar tegen bepaalde Russen die zij betrokken achten bij de agressie in Oekraïne en tegen staatsbedrijven die op een of andere manier verbonden zijn met het functioneren van het Russisch politiek systeem. Feitelijk heeft Rusland er belang bij (economisch, maar ook sociaal) dat de obstakels voor import van voedselproducten en medicijnen kleiner worden en dat de toelating van medische apparatuur en medicijnen vereenvoudigd wordt. Die dingen moeten nu direct geregeld worden, zo snel mogelijk, om de crisis in de zorg te lijf te gaan.'

Sterke arm of liberaal model?

'De virusuitbraak bewijst hoe belangrijk een moderne gezondheidszorg is. Ik denk niet dat het liberale economische model afgedaan heeft, want we zien dat landen met een hoog inkomensniveau en een ontwikkeld financieel systeem opgewassen zijn tegen zo’n crisis. Hoewel mensen vaak zeggen dat China het met de uitbraak beter heeft gedaan, mag men niet vergeten dat juist doordat het Chinese politieke systeem is zoals zij is de uitbraak een echte epidemie is geworden. Juist omdat de eerste signalen van een uitbraak verborgen werden, wist de centrale regering niet wat er aan de hand was en kon niet tijdig passende maatregelen nemen. De voordelen van het Europese en Scandinavische economische model hebben zich al na de crisis van 2008-2009 bewezen.

'Het spectaculaire succes van het populisme in Westerse landen heeft laten zien dat het ontzettend belangrijk is niet alleen aan economische groei te denken maar ook aan rechtvaardige verdeling van de economische groei. In dat opzicht hebben Groot-Brittannië en de VS het minder goed gedaan dan Europa en met name Noord-Europa. Daarom denk ik dat er geen serieuze omslag zal komen in het mondiale economisch model.'

Privileges of politieke vertegenwoordiging?

'In veel economische sectoren is de omzet in maart en april gehalveerd of nog verder gedaald, in sommige met 100 procent. Voor veel kleine bedrijven is de toestand echt kritiek geworden. De Russische regering moet drastische maatrgelen nemen om de kleine bedrijven te steunen, zodat als de uitbraak voorbij is, deze bedrijven hun productie snel weer kunnen oppakken en de economische groei kunnen herstellen. Dit soort maatregelen worden veel te traag, te aarzelend en te beperkt genomen. Dat is jammerlijk en komt grotendeels doordat het midden- en kleinbedrijf politiek niet vertegenwoordigd is. In de Russische regering zijn er geen mensen die het MKB vertegenwoordigen, dus daarom moet je niet verbaasd zijn als de regering de kant kiest van de grote en staatsbedrijven en daaraan prioriteit geeft.  

'De regering helpt de grote bedrijven die met haar verbonden zijn' 

'De grote bedrijven weten dat  er in Rusland altijd het risico bestaat van herverdeling van eigendom, van nationalisatie, van gedwongen verkoop aan ondernemers die verbonden zijn met het Kremlin. Dat is al vaak gebeurd. De machthebbers kunnen de crisis gebruiken om stappen in deze richting te zetten. Gewoonlijk gaat dat als volgt: tijdens een crisis zijn alle bedrijven in de problemen. Maar de regering helpt alleen de bedrijven die linksom of rechtsom met haar geaffilieerd zijn. Logischerwijs kunnen andere bedrijven de concurrentie simpelweg niet volhouden en verdwijnen van de markt. We hebben gezien hoe dit tien jaar geleden met de particuliere banken gebeurde, toen de meeste banken feitelijk failliet gingen en in een paar jaar tijd gesaneerd werden, genationaliseerd, gesloten of gekocht door andere banken, waaronder staatsbanken. Dus daarover hoeven we ons niet te verbazen.'

Minimale of maximale krimp?

'Het is mogelijk dat het Russische BBP met tien procent of meer krimpt. Maar om de sociaal-economische verliezen minimaal te houden, moet de bevolking met uitkeringen worden gesteund, moet ervoor worden gezorgd dat de burgers, zacht gezegd, iets te eten hebben. Ten tweede moet men de kleine bedrijven steunen. De regering wil deze bedrijven krediet geven voor het betalen van salarissen. Die kredieten moet worden omgezet in subsidie, als het geld bestemd is voor uitbetaling van salarissen of huur. Daarnaast moet men banken, die veel geld verliezen aan kredieten aan het MKB, ondersteunen. Garanties geven vanuit de federale begroting. Natuurlijk moeten hypotheken en andere particuliere kredieten worden geherstructureerd. Dat is in 2008-2009 al eens eerder gedaan, daartoe is de regering in staat.

'Als de olieprijs nog lang laag blijft dan zal de kas van het Nationaal Welvaartsfonds leeg raken. In dat geval moet Rusland de begroting herzien. De regering vindt dit alles onprettig maar ze moet begrijpen dat het een noodsituatie is. De staat moet zijn middelen inzetten, want hij bestaat om zware tijden te doorstaan. Als de staat op zo’n moment het laat afweten, dan is hij overbodig.' 

Dit interview is enigszins bekort vertaald met toestemming van Sergej Goeriëv. Het Jeltsin Centrum is een sociaal-cultureel en educatief centrum, dat in 2015 werd geopend door president Poetin ter ere van zijn voorganger Boris Jeltsin. Het heeft zich ontwikkeld tot een organisatie die zich inzet voor een democratische ontwikkeling van Rusland.  

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.