Een maand na de inauguratie van president Poetin voor zijn vierde termijn kondigde de Russische regering verhoging van de pensioenleeftijd aan. De ouderen die het treft zijn het electoraat op wie Poetins regime met name leunt. Het besluit valt bij hen slecht. Eind juni peilde het Levada Centrum een daling van 12 procent in de populariteit van Poetin en een daling van 15 procent in het toch al geringe vertrouwen in premier Medvedev. Politicoloog Aleksandr Kynev schetst de politieke gevolgen.
door Aleksandr Kynev
Tegelijk met het begin van het WK voetbal op 14 juni maakte de Russische premier Dmitri Medvedev het besluit bekend dat al vanaf 1 januari 2019 de pensioenleeftijd van Russische burgers verhoogd wordt naar 63 jaar voor vrouwen en 65 voor mannen. Vele jaren is over dit onderwerp door experts en politici gepraat, maar van officiële kant, ook door Vladimir Poetin, werd gezegd dat de pensioenleeftijd niet zou veranderen.
Tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen, die op 18 maart met een overweldigende 76,7% door Vladimir Poetin werden gewonnen, kwam het thema op geen enkele manier aan de orde. Nu betichten veel mensen de autoriteiten van bedrog. Ze stellen dat het helemaal geen hervorming is, omdat het systeem (waar mensen veel op aan te merken hebben) niet verandert behalve de leeftijd waarop je met pensioen mag. Opvallend is de haast waarmee deze belangrijke beslissing is genomen; in andere landen worden burgers van te voren gewaarschuwd als de pensioenleeftijd omhoog gaat.
Protest in Omsk op 1 juli tegen pensioenverhoging. Jongetje houdt plakaat vast met tekst: 'Genoeg gegraaid in onze zakken!'. Foto Navalny.com
Met een gemiddelde levensduur van 72,2 jaar (vrouwen 77,6 en mannen 67,5 jaar) halen onder de nieuwe voorwaarden veel mensen hun pensioen niet. In 33 van de 85 deelgebieden is de levensduur van mannen lager dan 65 jaar.
Het moment waarop het besluit bekend werd gemaakt, was duidelijk gekozen met het doel er zo min mogelijk aandacht op te vestigen; burgers zijn met vakantie of kijken voetbal. Maar die list heeft niet gewerkt. Volgens verschillende peilingen is 90 tot 92% van de burgers tegen de hervorming en is de populariteit van Poetin en Medvedev aan het zakken. Daarbij onthoudt Poetin zich van commentaar op het besluit; de ganse last om de bevolking te informeren is aan de regering toebedeeld, maar dat helpt niet. De burgers snappen heel goed wie in feite de besluiten neemt en mensen op sleutelposten benoemt. In het najaar, wanneer het wetsontwerp zal worden aangenomen, zal de stemming alleen maar negatiever worden.
Conservatieve aanhang van Poetin geraakt
De pensioenhervorming is voor Rusland zo belangrijk omdat de oudere generatie, die conservatiever is en veelal heimwee heeft naar de Sovjet-Unie, de stevigste electorale steunpilaar van de regering vormt. Zij zijn het grootste publiek van de door het Kremlin gecontroleerde televisiekanalen, het beste wapen van de staatspropaganda die behoorlijk succesvol een ‘parallelle realiteit’ creëert, waarin Rusland altijd gelijk heeft en de rest bestaat uit intriges en jaloezie van vijanden en lasteraars. Het deel van de bevolking dat demonstratief geen televisie kijkt en zijn nieuws van internet, berichtendiensten en sociale media plukt, is de jeugd.
De ouderen kennen geen vreemde talen en geloven welhaast gelaten alles wat de televisie beweert. Volgens het onderzoeksbureau VTsIOM is het publiek dat tv kijkt en naar de radio luistert sinds 2010 gedaald van 63% naar 29%. Het populairst is de tv bij mensen van de oudste generatie, namelijk 63%. Het gebruik van internet bij de jeugd heeft zowat het maximum bereikt, namelijk 98%. Oudere mensen zijn minder mobiel en minder hoog opgeleid, ze vinden lastiger een baan en behalve dat zij conformistisch zijn in hun informatiebronnen, zijn ze in hoge mate afhankelijk van de sociale hulp van de staat, van toelagen, kortingen en uitkeringen.
PENSIOENEN IN RUSLAND
Op dit moment gaan de meeste vrouwen in Rusland als ze 55 zijn met pensioen, mannen als ze 60 zijn. De verhoging van de pensioenleeftijd gaat op 1 januari 1919 in en zal étappegewijs worden ingevoerd, elk jaar met zes maanden verhoging. In 2028 zal voor mannen 65 jaar gelden als pensioenleeftijd. De pensioenleeftijd voor vrouwen zal in 2034 63 jaar zijn.
De leeftijd voor het krijgen van een sociaal pensioen (voor mensen die onvoldoende jaren hebben gewerkt ter aanvulling van hun arbeidspensioen) wordt verhoogd. Voor mannen die werken in het hoge noorden en soortgelijke gebieden gaat de pensioenleeftijd omhoog naar 60 jaar, voor vrouwen naar 58 jaar. De hervorming treft mannen die in 1959 en eerder en vrouwen die in 1964 of eerder geboren zijn.
De verhoging geldt niet voor mensen die in zware omstandigheden en in industrieën schadelijk voor de gezondheid werken. Ook slechtzienden, mensen met oorlogsverwondingen en een reeks andere categorieën vallen er niet onder.
Juist deze voor de regering essentiële groep qua leeftijd en sociale positie treft de hervorming het hardst. Daarbij moet wel bedacht worden dat 37 miljoen Russen (25% van de bevolking) al met pensioen is en in hun situatie niets verandert. De groep die het meest wordt getroffen zijn zij die hun pensioen naderen, vrouwen tussen de 50 en 55 jaar en mannen tussen de 50 en 60. Deze groep bestaat uit 18 miljoen mensen. Nog eens 9 miljoen mensen zijn tussen de 45 en 50 jaar. Voor ongeveer 27 miljoen mensen is de hervorming vervelend nieuws, dat hen dwingt hun levensstrategie te herzien. Deze 27 miljoen vormen het actiefste en gemakkelijkst te mobiliseren electoraat.
Juist met het leunen van de regering op dit electoraat, de basis van de Poetin-meerderheid, kun je de openbaar gemaakte besluiten van Poetins presidentschap verklaren. Wat dit kiezersvolk zou bevallen, werd gedaan en verkondigd. Dan hebben we het over symboolpolitiek (de herinvoering van het sovjet-volkslied en andere sovjet-symboliek en rituelen, zoals militaire parades); over de nadruk op de ‘bescherming van gezinswaarden’ (de strijd tegen LGBT, versterking van de rol van de kerk, de anti-westerse retoriek, en dergelijke). Zelfs de annexatie van de Krim is een machtig appel aan imperiale nostalgie en postimperiale frustratie. Juist degenen op wie het regime kon leunen, worden nu getroffen door de pensioenmaatregel.
Sociaal contract verbroken
De pensioenkwestie raakt het stilzwijgende sociale contract tussen de regering en de burgers, dat nu door de regering eenzijdig wordt geschonden. Met de pensioenleeftijd zijn in Rusland ook andere sociale rechten verbonden, bijvoorbeeld korting op huur en nutsvoorzieningen.
De regering beargumenteert de noodzaak van de maatregelen met de vergrijzing van de bevolking en de ambitie om gepensioneerden een fatsoenlijk levenspeil te verschaffen. Achter de schermen wordt gesproken over de behoefte aan middelen voor het uitvoeren van de nieuwe mei-oekazen van Poetin. Dit decreet geeft instructies aan de regering om de bevolkingsgroei te stimuleren, de welvaart en het welzijn van de burgers te vergroten (inclusief betaalbare huisvesting en verbetering van het wegennet), evenals de mogelijkheden tot persoonlijke ontplooiing.
Regering telt overmacht aan 'boekhouders' en overschatte eigen populariteit
Waarschijnlijk is het politieke besluit tot de hervorming voortgekomen uit een reeks factoren. Enerzijds heeft de nieuwe regering een overmacht aan ‘boekhouders’ en is het sociale blok erg verzwakt. Voor boekhouders is bezuinigen een natuurlijke neiging. Anderzijds heeft de regering de mate van haar eigen populariteit duidelijk overschat, omdat de verkiezingen zonder concurrentie verliepen en omdat de maatschappij een reeks andere impopulaire maatregelen heeft geslikt, zoals de invoering van een contributie aan de renovatie van huizen.
Het feit dat kiezers feitelijk op niemand anders konden stemmen, betekent niet dat zij het eens zijn met wat er gebeurt. Daarbij komt dat de parlementaire oppositie [de communistische partij, de partij van Vladimir Zjirinovski en nog een paar, red.] na een aantal maatregelen in de jaren 2012-2014 vrijwel geheel haar bestaansrecht heeft verloren. Zij is volledig afhankelijk van financiering door de staat, krijgt als troostprijs wat functies toegeschoven en is gewend om alle kandidaten voor verkiezingen te laten goedkeuren. Daarom hoefde de regering van te voren haar reactie niet te vrezen en zoals later bleek, klopte dit, want de parlementaire oppositie onderneemt geen enkele poging tot het organiseren van massaal protest.
Onaangename verrassing
De eensgezinde negatieve reactie van de burgers op de aankondiging van de hervorming, ondanks de totale steun ervoor in de officiële media, was voor de regering een onaangename verrassing. Erger nog, door de zwakte van de parlementaire oppositie werd de onvrede onmiddellijk opgepikt door de leider van de buitenparlementaire oppositie, Aleksej Navalny, die tot nu toe zijn aanhangers voornamelijk had bij de jongeren en hoog opgeleide stedelingen. Zelfs de uiterst zwakke vakbonden (hun zwakte komt door hun affiliatie met de staat in de sovjet-tijd) gingen pogingen doen om protestacties te organiseren, ondanks het doodtij van het zomerseizoen.
Op dit moment zijn de autoriteiten zonder meer in verwarring. De instructies aan de massamedia om positieve PR te maken voor de hervorming werken niet (het doet er niet toe met welke argumenten; ze variëren van verhalen dat de migratie uit Centraal-Aziatische landen zal verminderen tot de belofte dat de medische zorg zal verbeteren). Men blokkeert de pogingen om legaal actie te voeren, waarmee men de parlementaire oppositie extra verlamt, hetgeen Navalny weer kan gebruiken.
In het najaar zal de situatie lastiger worden. Bovenop de pensioenmaatregel kunnen de gevolgen van andere onaangename en gevoelig liggende besluiten komen: verhoging van de benzineprijs en de btw en verhoging van de gemeentebelasting in verband met de problemen met de vuilverbranding.
In Rusland zijn de burgers niet gewend om zich van te voren in maatregelen en wetten te verdiepen, ze reageren pas als de maatregelen genomen zijn. Zo ging het met de liberalisering van de prijzen in het begin van de jaren ’90, met het omzetten van gratis vervoer voor bejaarden in een geldtoelage in 2005 en met veel andere besluiten. Daarom zal de ontevredenheid van de burgers toenemen naarmate zij persoonlijk worden getroffen door de gevolgen van reeds genomen maatregelen. Geleidelijk zal er een laag van zeer arme mensen, mensen die niet meer worden aangenomen in een baan en nog geen pensioen ontvangen, ontstaan en groter worden.
Kiezersgedrag
Om massale protesten zoals acties van burgerlijke ongehoorzaamheid gaat het natuurlijk niet. De reden is dat de gevolgen zich verspreiden over verschillende leeftijdsgroepen en het probleem wie zulke actie zou moeten organiseren. De parlementaire partijen zijn er niet toe in staat en Navalny heeft voorlopig geen ervaring met deze leeftijdsgroep.
Maar de onvrede zal zich zeker manifesteren, waarschijnlijk met name in het kiezersgedrag. Dan hebben we het over een daling van de populariteit van de president en de premier en het stemmen op Verenigd Rusland, dat altijd de uitkomst is van de mate van steun voor Poetin. De ironie wil, dat de meerderheid van de kiezers geen andere manier heeft om haar protest bij verkiezingen te laten blijken dan door te stemmen op de parlementaire oppositie, van wie de burgers nauwelijks bescherming kunnen verwachten, zelfs wanneer die partijen helemaal niets doen om stemmen te werven.
Het risico bestaat ook dat een te sterke passieve en conformistische houding van de parlementaire oppositie zal zorgen voor grotere aanhang voor de buitenparlementaire oppositie. Het zou de autoriteiten ertoe kunnen brengen het terrein van toegestane kritiek voor de parlementspartijen te verbreden. Ze hebben weinig keuze: of grotere zelfstandigheid aan de loyale oppositie toestaan of de niet-loyale oppositie sterker laten worden. Een resultaat van de hervorming zou een opleving kunnen zijn van het in schijndode staat verkerende partijsysteem.
Particulier landje waar groenten en aardappels worden verbouwd
Het meest problematisch zijn de gebieden die klimatologisch ongeschikt zijn voor moestuinen en het houden van vee en kippen. De bewoners van zuidelijke gebieden kunnen hun lage inkomens zo compenseren, maar mensen die wonen in het hoge noorden, de Oeral, Siberië en het verre oosten kunnen dat niet. Hetzelfde geldt voor de grote stadsbewoners, waar zulke landjes simpelweg niet bestaan.
Dertig procent - ambtenaren en militairen - mag met vervroegd pensioen. Dat vinden mensen onrechtvaardig
Het ligt voor de hand dat de autoriteiten de maatregel zullen verzachten, als de negatieve reactie blijft. Vermoedelijk zal dat dan gebeuren door ingrijpen van de president die de schade aan zijn image zo kan proberen te herstellen. Critici van de hervorming stellen dat het voor de economie onnodig is om de pensioenleeftijd te verhogen: de hoge olieprijs zal het nationale reservefonds aanvullen, er is een begrotingsoverschot, de staatsschuld is klein en de staatsbedrijven leveren dividenden op.
Onrecht verzachten
De onrechtvaardigheid van de hervorming kan deels worden opgeheven door de vervroegde pensioenleeftijd van ambtenaren en medewerkers van de strijdkrachten, politie en justitie en inlichtingendiensten te hervormen. Op dit moment gaat bijna 30% met vervroegd pensioen. Dat is een niet te rechtvaardigen hoog percentage, dat nergens ter wereld bestaat.
Militairen mogen met 45 jaar met pensioen en als ze in zware omstandigheden (het noorden, oorlogsgebieden) hebben gediend al met 40 jaar. Het minimum aantal dienstjaren voor militairen en politiemensen is 20, in andere beroepen is het 30 jaar. Anders dan mijnwerkers of invaliden hebben deze mensen de capaciteit om na hun pensioen nog te werken en kunnen bijverdienen als bewaker of manager.
De afgelopen jaren is er al vaker sprake geweest van hervormingen, waarbij het aantal dienstjaren van deze categorieën medewerkers zou worden verhoogd. Maar de steun van deze laag is voor de autoriteiten niet minder van belang dan van de overige 46 miljoen pensioengerechtigden, want zij vormen niet alleen een steunpilaar maar ook in belangrijke mate hun bescherming. Deze groep vormt in veel opzichten de basis van de machtselite van Rusland. Daarom is men op zoek naar varianten om te zien welk deel van de eigen aanhang men meer, en welk deel minder kan kwetsen. Een dergelijk conflict tussen de basis van de Poetin-meerderheid en het regime heeft al deze 18 jaar ontbroken.