Het houten huis van de moeder van Aliona van der Horst was een museum van de Twintigste Eeuw. Niks werd weggegooid, uit hoeken en gaten weerklonk een geschiedenis van honger, armoe en terreur. Liefde is aardappelen is een film vol respect en compassie met de zes zussen die ieder op hun eigen manier met hun trauma's omgingen. De datsja is inmiddels tegen de vlakte maar de film staat als een huis. Een gesprek met de regisseur.
Aliona van der Horst (foto familiearchief)
door Laura Starink
Die kamer met die schoenen doet je naar adem happen. Een donker hok van 2 bij 3 meter. Aliona van der Horst legt schoenen op de vloer. Afgetrapte schoenen, versleten schoenen, platte vrouwenschoenen, mannenlaarzen, overschoenen, sandalen, gympen, kindervletjes, bontlaarzen, viltlaarzen, schoenen met en zonder hak.
Ze stapelt maar door, de berg groeit en groeit. Allemaal aangetast door de tand des tijds. Geen schoen werd weggegooid in het familiehuis in het dorp Sverdlovka, 30 km van Moskou, waar haar moeder Zoja opgroeide met vijf zussen. Je weet maar nooit wanneer er weer hongersnood of oorlog uitbreekt. Er komt een moment, zegt dat schoeisel, dat jullie mij hard nodig gaan hebben.
Het waren er wel 500, zegt ze als ik haar spreek over haar film Liefde is aardappelen in haar net betrokken Amsterdamse woning. Overal doken ze op. Ze was een week in het volgestouwde houten huis van haar moeder toen ze besloot de schoenen te verzamelen. ‘Het was een ritueel. Ik had net in een van haar brieven gelezen hoe vernederend het was dat ze geen schoenen had om aan te trekken. Mensen die honger en diepe armoe hebben gekend kunnen niet weggooien. Ik wilde zonder woorden laten zien wat dat betekent.’
Terwijl Aliona filmt smaalt haar neef Sasja, die het huis na de dood van zijn moeder wil ontruimen en slopen: ‘Weg met dat schoenenmuseum!’ Een uur later belanden de schoenen op de vuilnisbelt van de geschiedenis.
Overvloed en hongersnood
Neef Sasja, geen kwaaie kerel, leverde ongewild de titel van de film. Als Aliona vraagt of de tantes hun kinderen ooit liefde hebben gegeven, zegt hij: ‘Liefde? Liefde was aardappelen.’
Piepers verschenen niet vaak op tafel. In een van haar jeugdbrieven beschreef Zoja hoe ze als klein blond meisje met vlechtjes scheel van de honger naar de feestelijk gedekte tafels vol eten en drinken keek op het prentje van de kolchoz (collectieve boerderij) dat bij hen aan de muur hing. Boven het portret van Stalin stond de beroemde leuze ‘Het leven is beter geworden, het leven is gelukkiger geworden.’
De vrolijke boeren en rondborstige boerinnen leken in niets op haar wanhopige moeder, die haar kinderen niets te eten kon geven, of op haar vader, die de demonen van de drie oorlogen waarin hij had gevochten met drank probeerde te bezweren. Zoja haatte de man die altijd in de lorem was.
Stalins gedwongen collectivisatie van de landbouw kostte miljoenen boeren het leven. Als er weer een kind op sterven lag, vertelde haar oma jaren geleden op een cassettebandje tegen Aliona, snauwde de voorman dat er altijd wel iemand lag te creperen. Geen reden om niet het veld op te gaan. Oma zei ook dat alle vrouwen tegen de kolchozen waren. De mannen waren vóór en zetten het vervolgens op een zuipen. ‘De vrouwen hebben in die hele collectivisatie nooit een stem gehad. Maar hun kinderen stierven,’ zegt Van der Horst.
In de film kiest de regisseur voor aangrijpende grafische beelden om de dodenakkers van de collectivisatie te verzinnebeelden. Met opengesperd mondje duikelt embryo Zoja, die tijdens het hoogtepunt van de hongersnood in de buik van haar moeder rondwentelde, over het filmdoek. Vrouwen met zeisen vallen dood neer op de graanvelden.
Zoja’s moeder, de oma van Aliona, had de strop al klaar liggen om zich te verhangen als de nood te hoog zou worden. Aliona ontdekte dat ze geen zelfmoord overwoog omdat ze levensmoe was, maar uit opoffering. In het weeshuis zouden de kinderen tenminste fatsoenlijk te eten krijgen. Als Aliona haar verbijstering hierover uitspreekt, zegt haar nicht Tanja verbaasd: ‘Maar dat is toch volstrekt logisch? Heb je zulke verhalen soms nooit eerder gehoord?’
Prachtig zet Van der Horst de dilemma’s van leven in een dictatuur uiteen aan de hand van de drie zussen Zoja, Ljoeba en Liza. Alle drie hadden hun eigen overlevingsstrategie. Haar moeder, de opstandige Zoja, ontvluchtte het land. Ljoeba werd eerst fanatiek communist en daarna fanatiek gelovig. En tante Liza koos ervoor het verleden te verdringen. Aliona heeft geen idee welke strategie de juiste is. Elke persoon kiest wat bij hem past.
Blind kiezen voor het collectief
Het portret van de broze Liza, die nog steeds op haar viltlaarzen door de sneeuwhopen naar het schijthuis wankelt, is ontroerend. Als Aliona haar confronteert met de doden van de hongersnood, kiest ze blind voor het collectief. ‘Ze zei tegen me: hoe kun je zeuren over een dood kind als het hele land verdedigd moest worden tegen de fascisten? Dat is een moeilijke keuze die jij niet kunt begrijpen. Maar zo was de tijd.’
Van der Horst noemt het de 'samengestelde herinnering'. Hoe filtert tante Liza haar geheugen? ‘In haar herinnering is het graan dat Stalin van de boeren afnam in 1933 voor de opbouw van de industrie direct verbonden geraakt met de oorlog tegen het fascisme. Maar in 1933, het jaar van de hongersnood, was er nog geen oorlogsdreiging. Zo verklaart ze voor zichzelf waarom dat offer toch zin had en dat vermindert de pijn om de dode kinderen.'
In de film geeft Aliona haar tante Liza de cassetterecorder waarop de moeder van Liza vertelt hoe haar babietjes stierven. Jaja, ze vertelt gewoon haar leven na, zegt Liza onaangedaan. Zelf kan ze zich al die doden helemaal niet herinneren.
Voor Aliona was tante Liza, inmiddels ook overleden, het grootste raadsel. ‘Ze combineerde een warme, rustige uitstraling met een vergoelijking van Stalin. Ze incorporeerde het kwaad in zichzelf. Het is een soort Stockholmsyndroom: ze is slachtoffer maar verdedigt de dader. Je bijt niet in de hand die je voedt. Haar leven was volstrekt normaal geweest. Hiervoor gebruikt ze de term v norme, alles ging volgens de norm. Dat is zo’n typische sovjet-term, die eigenlijk met het Nederlandse “normaal” niet valt weer te geven.’ Wat Liza bedoelt is: iedereen leefde zo en zo hoorde het ook.
‘Nicht Tanja uit de film zei tegen me: stel dat je Liza ervan had overtuigd dat Stalin een massamoordenaar was, dan had je haar leven kapotgemaakt. Is dat soms humaan? Goedpraten heeft een functie, je kunt tenminste vredig sterven.’ Haar eigen moeder Zoja, geveld door een ziekte die haar beroofde van haar spraakvermogen, was dat niet vergund. Gelukkig zijn er haar prachtige brieven en dagboeken.
‘Mijn moeder was een opstandeling in hart en nieren,’ zegt Van der Horst. ‘Zij had als kind al door wat er niet klopte. Ze was de moedigste van de zes zussen, de ondernemendste, ze kon niet leven met oogkleppen op. Als ze iets zag wat ze onrechtvaardig vond dan verpakte ze haar kritiek voor de veiligheid in een citaat van Lenin over de rechten van de arbeiders. Die was heilig.’
In 1972 trouwde ze met de Nederlandse student Simon van der Horst en vertrok naar Nederland. ‘Mijn opa vond dat landverraad. Als je de clan verlaat wordt dat beschouwd als kritiek op je familie en dan word je uitgestoten,’ zegt Van der Horst.
De zes zussen uit Liefde is aardappelen. In het midden Zoja, de moeder van de regisseur.
Maar Zoja is zich in Nederland nooit thuis gaan voelen. Het ouderlijk huis bleef trekken. Elk jaar bezocht ze haar moeder, met koffers vol kleren. Aliona mocht mee en kreeg een cultuurshock. ‘Ik kon niks plaatsen. Het huis was vol warme mensen, maar je voelde de onderhuidse spanningen. Ik kreeg de hele tijd te horen wat een geweldig land de Sovjet-Unie was, terwijl ik zag dat je 4 uur in de rij moest staan voor een homp vlees. Ik was ook een beetje een witte neger, dat meisje uit een kapitalistisch land. Ik was de vijand.’
Levendig herinnert ze zich de spanning bij de grensovergang tussen Oost en West bij Brest. ‘De mensen verstomden, er hing een ijzige stilte die ik als kind niet kon plaatsen. Van de zenuwen begonnen de Russische passagiers te trillen en te huilen.’
Hoe diep die angst nog steeds zit blijkt uit het telefoongesprek dat Aliona in de film voert met haar tante Valja, die weigert haar te ontmoeten. Ik ken je niet, zegt ze, en ik weet niet wat je wil. Jij woont daar in dat verre buitenland, maar ik zit hier. ‘Iemand met een volle maag snapt de hongerlijder niet,’ bromt ze en gooit de hoorn op de haak. Het was ook in huize Van der Horst in Nederland een gevleugeld woord.
Respect en compassie
Liefde is aardappelen heeft zoveel kanten dat het moeilijk is er in algemene termen over te praten, zegt Aliona van der Horst. Wat zij eraan heeft overgehouden is een enorm respect voor haar familie. ‘Je denkt altijd dat de daden en reacties van mensen persoonlijke gronden hebben. Maar het is precies andersom: het rad van de geschiedenis maakte hun daden en reacties onontkoombaar. Als je je bewust wordt van het grote geheel achter de persoonlijke kwetsuren, dan snap je pas dat die mensen geen enkele blaam treft. De schuld lag buiten hen.’
Van der Horst ziet met lede ogen aan dat de teugels weer worden aangetrokken in Rusland. ‘Mijn moeder zei altijd: Poetin is een KGB’er, die zijn niet te vertrouwen. Ik dacht dat ze overdreef, maar nu denk ik: shit, mam, je had gelijk!’
Jonge Russen lijken sprekend op ons, zegt de regisseur, die eerder de prachtige documentaire over de jonggestorven poète maudit Boris Ryzji maakte. ‘Maar als je met ze doorpraat zit je op een totaal andere golflengte. Mensen willen niet terugkijken. Je hebt het gevoel dat het pal onder de oppervlakte borrelt en klopt, maar over alles ligt die deken van collectiviteit. Wil je erbij horen dan kruip je daaronder.’
Het ergste vindt ze dat Russen niet meer in de waarheid geloven. ‘Ze zeggen: dat is jouw narratief! Toen ik een keer met mijn neef Sasja tv zat te kijken en me opwond over de propaganda, zei hij: Laat mij nou! Dit is mijn propaganda en jij hebt de jouwe.’ De angst die ze bespeurde bij haar familieleden bestaat nog steeds. ‘Er heerst totale willekeur. Het gevoel dat je vogelvrij bent. Dat het individu een nul is en dat er geen enkele instantie bestaat waar je verhaal kunt halen. Ik ben wel blij dat ik in Nederland ben geboren en getogen. In Rusland had ik veel meer voor mijn kiezen gekregen. Je leeft tussen mensen die getraumatiseerd zijn. Maar iedereen vindt dat normaal.’
Op de vraag wat de film haar heeft opgeleverd antwoordt Van der Horst na enig nadenken: ‘Compassie. Ik weet nu dat levens zo kunnen verlopen en dat het niemands schuld is. Mijn familieleden zijn slachtoffer, maar er zitten geen klootzakken tussen. Zelf denken ze eigenlijk dat ze nog heel veel geluk hebben gehad! Het had nog zo veel erger kunnen zijn.’
https://www.filmladder.nl/film/liefde-is-aardappelen-2017