In een week tijd zag Laura Starink in Moskou twee voorstellingen van regisseur Mark Rozovski. Twee kanten van dezelfde medaille: liederen over zijn jeugd in armoe en het verhaal van zijn vader die als 'trotskist' jarenlang in een Stalin-kamp verdween. Een gesprek over de hardnekkige erfenis van Stalin, de overeenkomsten tussen het nazisme en het stalinisme en het wapengekletter van Poetin.
door Laura Starink
Toneelregisseur Mark Rozovski (foto's Laura Starink)
‘Weet je wel hoe intelligent ratten zijn?’ zegt Mark Rozovski (80) met twinkelende ogen. ‘Wij kinderen in de kommoenalka speelden met de rat die zich schuil hield in de emmer onder de lekke gootsteen. De grootste triomf was als het je lukte haar uit je hand een stukje suiker te laten eten. Mensen zijn als de dood voor ratten maar het zijn wijze dieren.’
Ik spreek Rozovski in zijn theater 'Aan de Nikitapoort' nadat ik in één week tijd twee voorstellingen van hem heb gezien. De liedjesavond Liederen van onze kommoenalka en zijn autobiografische Papa, mama, ik en Stalin, de geschiedenis van zijn ouders. Zijn vader, een idealistische ingenieur die het land ging ontwikkelen op het verre Siberische schiereiland Kamtsjatka, werd in 1937 als zogenaamd ‘lid van een rechts-trotskistische organisatie’ tot 10 jaar kamp veroordeeld.
Zijn moeder spelde hem op de mouw dat zijn vader aan het front tegen de nazi’s vocht en de kleine Mark schreef kaartjes met ‘Papa, maak de Duitsers dood!’ ‘Ik had natuurlijk “fascisten” moeten schrijven,’ zegt hij een mensenleven later bijna verontschuldigend. ‘Maar op die leeftijd kun je dat onderscheid nog niet maken.’ Na de dood van zijn moeder vond hij de briefjes in de doos, waarin ze de correspondentie met haar man bewaarde. En de schriften met gedichten van Nadson, Achmatova en Mandelstam die haar door die hel loodsten.
Rozovski’s toneelstuk is gebaseerd op het gelijknamige boek over zijn ouders. Hun huwelijk ging aan de Goelag kapot.
Zingen als overlevingsstrategie
Marks jeugd in de kommoenalka, de gemeenschapswoning waar honderdduizenden Russen met elkaar zaten opgescheept, was arm zoals die van iedereen om hem heen. Hij groeide op met 83 mensen in één woning, met één keuken, badkamer en wc. En een altijd lekkende gootsteen. ‘Het gangensysteem, 48 kamers met één plee,’ citeert hij het beroemde lied van de bard Vladimir Vysotski.
De voorstellingen van Rozovski tonen twee kanten van dezelfde medaille: zijn jeugd met de gebruikelijke vechtpartijen op de binnenplaats, maar ook met de kameraadschap, de eerste zoen en de eerste stiekeme sigaret. En het geheim dat hij meedroeg over zijn vader de landverrader. Een doorsneegeschiedenis in de tijd van de Stalin-terreur. ‘Die liederenavond is geen nostalgie,’ zegt hij vermanend. ‘Er is geen smeriger tijd geweest in de hele Russische geschiedenis. Maar het was óók onze jeugd. En die liederen redden de mensen van de ondergang. Ze zijn een belangrijk onderdeel van onze onofficiële cultuur. De voorstelling loopt al 17 jaar en is altijd uitverkocht.’
Mij treft de humor en de levenskracht in die liedjes.
‘Zelfs in de Stalintijd werden er grappen gemaakt over Stalin. Tallozen zijn om hun gevoel voor humor te grazen genomen. De sfeer op mijn school was heel levendig, we hadden goede leraren die probeerden ons bewust op te voeden. We lazen boeken, gingen naar de film en naar het theater. Het officiële leven was vreselijk, maar we koesterden onze jeugdige illusies.’
Rozovski’s ouders vertrokken als jonge specialisten uit Moskou naar het oosten om het Siberische schiereiland Kamtsjatka te ontginnen. Daar werd zijn vader kort na Marks geboorte gearresteerd. Zijn moeder keerde terug naar Moskou en daar begon het grote wachten. In Papa, mama, ik en Stalin speelt Rozovski’s alter ego prachtig de combinatie van jeugdige branie en opperste wanhoop als hem langzaam duidelijk wordt wat er werkelijk met zijn vader aan de hand is.
‘We leidden verschillende levens tegelijk. We waren lid van de pioniersbeweging en later van de Komsomol. Er was een ideologische druk vanaf de kleuterschool. Mensen waren gezombificeerd, zoals dat tegenwoordig met een modern woord heet. Dat zat in alle poriën van je organisme. Het is te vergelijken met de Hitler-tijd. Het Hitlerisme en stalinisme zijn tweelingbroers. Voor mij is dat zonneklaar, maar hier wil men dat niet toegeven. Men wil Hitler en Stalin strict van elkaar gescheiden houden. Maar het waren twee vergelijkbare totalitaire systemen met heel veel raakvlakken.
‘Stalin en Hitler hebben samen in Europa de situatie geschapen die heeft geleid tot de Tweede Wereldoorlog. Ze wilden de wereld herverdelen: als jij Polen neemt, dan bezet ik de Baltische landen! De een kreeg Tsjechoslowakije, de ander Moldavië. Ze hebben de wereldkaart opnieuw getekend. Het is zo oud als de wereld: grenzen hertekenen leidt altijd tot oorlog. Niets nieuws onder de zon.’
Het joodse 'artsencomplot'
In de hogere klassen van de middelbare school drong het tot de joodse Rozovski door dat zijn vader in een kamp zat. Hij was niet de enige in de klas. ‘Voor joden was het een zware tijd. De acteur Michoëls, voorzitter van het Joodse Antifascistische Comité, werd op persoonlijk bevel van Stalin geëxecuteerd, gevolgd door alle leden van het Comité. Ik heb hem nog in het Joodse Theater zien spelen toen ik een klein joods jongetje was. Heel goed herinner ik me ook de Artsenzaak. Kort voor zijn dood beschuldigde Stalin joodse artsen van verraad. [Ze zouden hem hebben willen vermoorden – LS].’
Uw vader was een ‘vijand van het volk’. Wat zei die term u?
‘Die term stamt van de Franse revolutie, uit de tijd van Robespierre en de commune. Een vijand van het volk werd veroordeeld tot de guillotine. Later vielen de beulen zelf ook aan de guillotine ten prooi. De lessen van de Franse revolutie zijn in Rusland niet altijd begrepen. Revolutie is een gehaktmolen. De Oktoberrevolutie van 1917 sleurde al hele volksmassa’s mee. De concentratriekampen van de Goelag dateren uit de tijd van Lenin. Helaas hebben we voor Stalins Grote Terreur van 1937 geen eigen Neurenbergproces gehad. De gevolgen zijn duidelijk: het slothoofdstuk in mijn boek behandelt de ‘stalinsjtsjina’, een nog veel griezeliger verschijnsel dan Stalin zelf. De erfenis van Stalin is de politieke degeneratie die onze samenleving is binnengedrongen. De Stalin-mens, de homo sovieticus, ze zijn nog steeds springlevend. Het zijn mutanten, vergelijkbaar met de slachtoffers van Tsjernobyl, die nog drie generaties lang last hebben van de effecten van de straling. Je organisme is vergiftigd.’
Aankondiging première van Rozovski's stuk Papa, mama, ik en Stalin
Als ik vraag wie daarmee allemaal vergiftigd zijn, wordt Rozovski plotseling fel: ‘Álle Russen, ikzelf incluis. Wij zijn allemaal ziek. Ook ik heb met één been in die tijd geleefd. Het angstige is dat Stalin allang dood is maar in ons allen huist. Het is een bacterie die zich nestelt in je vlees en bloed. Onze mentaliteit is voor generaties verziekt!’
Iets rustiger nuanceert hij vervolgens zijn uitspraak. ‘Natuurlijk waren er ook destijds al velen die piekfijn snapten wat er aan de hand was. Mijn moeder snapte het. Mandelstam [de dichter kwam om in de Goelag – LS], Achmatova [haar zoon zat tien jaar gevangen – LS] en Pasternak [de dichter mocht zijn Nobelprijs voor Dokter Zjivago niet ophalen – LS] begrepen het ook prima. Maar ongeletterde mensen, wat Poesjkin ‘het grauw’ noemde, kun je manipuleren en dat weten machthebbers heel goed. Ik wil niet zeggen dat het hele Russische volk een slaaf is. Zelfs in de kampen was er een groot verschil tussen fatsoenlijke en onfatsoenlijke mensen. De Russen zijn gegijzeld, maar niet iedereen wil uit die toestand ontsnappen. Sommigen voelen zich prettig in slavernij.’
Werken op het land
Rozovski vielen de schellen al in de jaren 50 van de ogen toen hij met medestudenten het land werd opgestuurd om de oogst binnen te halen. ‘Het was een vrolijke groep die wilde werken, zingen en genieten van het leven. Maar ik trof er zo’n onvoorstelbare leugenachtigheid en demagogie aan dat ik bepaald niet als komsomoller terugkeerde. Ik ging dissidenten lezen als Solzjenitsyn die de waarheid vertelde over de Goelag waar mijn vader zat. Ik werd een ander mens.’
Mark Rozovski maakt deel uit van de jaren-60-generatie, die opgroeide met de hoop van de post-stalinistische Dooi onder partijleider Nikita Chroesjtsjov, die na de dood van de dictator in zijn beroemde geheime toespraak tot de communistische partij de misdrijven van Stalin aan de kaak stelde. Rozovski werkte toen bij het literaire tijdschrift Joenost (De jeugd), waar alle schrijvers en dichters van naam aan bijdroegen.
‘Wij wilden dat ons land zich zou herenigen met Europa, humaan en vrij zou worden. Ik dacht: nog even en we draaien de boel radicaal om. Niemand dacht toen natuurlijk aan de ineenstorting van de Sovjet-Unie. We wilden een socialisme met een menselijk gezicht.’
Hij leidde het studententheater Ons Huis, dat satirische stukken op het toneel bracht. De zalen zaten vol. ‘In 1962 schreef ik mijn eerste absurdistische toneelstuk. Het werd in Polen opgevoerd. Ik werd op het matje geroepen bij de partijsecretaris en beschuldigd van anti-sovjet-activiteiten. Ik zei: er zitten 600 man in de zaal en die lachen zich kapot. Zijn dat dan ook allemaal tegenstanders van het bewind? Hij had daar geen antwoord op, maar in feite had hij natuurlijk gelijk: ik was toen al een tegenstander van het regime. Maar toen de Russische tanks Praag binnenreden begrepen we pas echt dat het systeem verdoemd was.’
Michail Gorbatsjov kwam uiteindelijk bovendrijven op de golf van politiek bewustzijn van de jaren 60. ‘Brezjnev was zelfs niet meer in staat de bevolking te geven wat Stalin met een bonnensysteem nog wel was gelukt: elementaire levensmiddelen. Iedereen zag dat de communistische elite rantsoenen kreeg via de partij. Maar de bevolking leed honger.’
Bij alle fouten die door Gorbatsjov zijn gemaakt, zegt Rozovski, heeft het land toen een enorme stap in de richting van een normalisering gezet. Rusland werd bevrijd. Maar de tegenkrachten bleken groot. ‘Gorbatsjovs verdiensten worden nu ontkend. Velen beschouwen hem als een verrader en wensen hem naar de hel. En Jeltsin wordt verketterd vanwege de ‘woeste jaren 90’ [toen de abrupte overgang van communisme naar kapitalisme mensen aan de bedelstaf bracht – LS]. Nu dicteert de autoritaire Poetin de regels van de nieuwe tijd.’
Kosmische proporties
Toch is het Rusland van Poetin een fundamenteel ander land dan de Sovjet-Unie, zegt Rozovski. Er is een nieuwe grondwet, er zijn wetten die lang niet altijd gehandhaafd worden, maar ze zijn wel beschikbaar. ‘Gorbatsjov heeft de censuur in ons land afgeschaft. Voor mensen uit de kunst was dat een enorme gebeurtenis! Het theater is nog steeds vrij, maar de tv is onder Poetin weer geheel aan de staat onderworpen. De officiële propaganda heeft inmiddels kosmische proporties bereikt. In de sovjet-tijd was de propaganda stompzinnig en iedereen spuugde erop. Nu is ze veel geniepiger en verfijnder, sluwer en effectiever. Er wordt enorm veel geld in gestoken. Hoe meer propaganda hoe meer Goebbels in het land. Het gewone volk snapt dat niet.’
Als je in Moskou rondloopt zie je een volkomen andere stad dan twintig jaar geleden. Terrassen, overdadig rijke winkels, het hele centrum is opgeknapt, het kunstleven bloeit. Op het oog merk je weinig van een crisis.
‘Vergis je niet: Rusland is straatarm. In Moskou zie je dat niet direct maar ook hier zijn heel veel arme gezinnen. In mijn theater werken een hoop mensen die nauwelijks kunnen rondkomen en dat zijn dan nog de intellectuelen. De salarissen zijn extreem laag. Ik zweer je: ik zie aan mijn eigen acteurs dat een extra glas thee soms te duur voor hen is. Sorry dat ik daarover begin, maar een actrice moet geld hebben om fatsoenlijke lingerie te kopen, goede schoenen, kosmetika. Ze moet er goed uitzien, naar de kapper en de schoonheidssalon kunnen. Ze hoeft geen dure smaak te hebben maar ze moet zich met smaak kunnen kleden. Lang niet iedereen bij mij kan zich dat veroorloven. Ze hebben het zwaar. Ik heb het niet over luxe! Voor elke Europeaan zijn dit volstrekt normale en basale zaken! En ga 50 km de stad uit en daar is de situatie vele malen erger. De enorme kloof tussen arm en rijk veroorzaakt hier bijna een pre-revolutionaire situatie!’
Omdat mensen ontevreden zijn met hun situatie, zegt Rozovski, koesteren ze de illusie dat vroeger alles beter was. Toen waren er niet van die rijke oligarchen. ‘Stalin was de vader van het volk! Ook toen waren er verschillen tussen arm en rijk, maar dat wil men niet weten. Je kunt het niet eens protest noemen, het is een wanhopig zoeken naar steun in het verleden. En Poetin maakt daar gebruik van en stimuleert het. Dat verklaart die militarisering van de samenleving, dat wapengekletter tegen de hele wereld. “Vroeger waren wij een grote mogendheid!” Rusland moet altijd ergens oorlog voeren. Dit regime probeert zijn voortbestaan tegen elke prijs te rekken. En die politiek wordt bepaald door één man.’
Was het ingrijpen in Oekraïne dan puur cynisme?
‘Ook in Oekraïne spelen natuurlijk allerlei belangen. Maar Rusland kan gewoon niet accepteren dat Oekraïne sinds 1991 een souvereine staat is, die het recht heeft een politiek beleid te voeren dat niet strookt met het onze. Zeker, wij zijn broedervolken, wij zijn verbonden door een lange geschiedenis. Maar deze crisis is het gevolg van de kafkaeske situatie die is ontstaan in de Stalin-tijd. Chroesjtsjov heeft de Krim [in 1954 – LS] als dank voor zijn politieke carrière in Kiev onbekommerd cadeau gegeven aan Oekraïne. In zijn zwartste nachtmerries kon hij zich toch niet voorstellen dat de USSR uiteen zou vallen en dat die formele bureaucratische beslissing zulke gevolgen zou hebben? Natuurlijk is de Krim niet Oekraïens: Sebastopol, Catherina de Grote, vorst Potjomkin uit Tauris, die geschiedenis kent elke Russische scholier vanaf zijn tiende. Maar legers laten binnenvallen, een referendum organiseren om een ‘historische fout’ van Chroesjtsjov te herstellen? Dat is lachwekkend! Daardoor zijn volkeren tegen elkaar opgezet en sterven er nu mensen in Oekraïne. Dat is een veel te hoge prijs. En de Donbas en Loegansk zijn sowieso pure binnenlandse politiek van Oekraïne! Onze nationalisten vechten in de Donbas met de Kievse nationalisten en dat zijn net zulke klootzakken. Maar wij moeten dat zo nodig ondersteunen. Dat dat daar geen Russische legers zijn is een onwaarschijnlijke leugen. Hoezo vrijwillige patriotten met tanks? Kletskoek! Als burger van mijn land vind ik het een belediging dat te moeten aanhoren! Natuurlijk waren dat reguliere soldaten. Ze zijn alleen naamloos. De gesneuvelden hebben alleen maar nummers: 1, 5, 7. Het is moord op je eigen kinderen! En dan die raketten die dat vliegtuig van jullie hebben neergehaald! We zijn met wapens een ander land binnengevallen om voor de zoveelste keer de wereld te herverkavelen. En kinderen, bejaarden, arme ongelukkige mensen die niet te vreten hebben en geen kleren aan hun lijf zijn het slachtoffer. Ze zijn niet eens in staat helder te formuleren wat ze eigenlijk willen. Nooit zal ik dat als een rechtvaardige oorlog erkennen.’
Verontwaardigd is Rozovski ook over de internationale gemeenschap die werkeloos toekijkt. ‘Die OVSE heeft niet eens de moed om op te staan en te zeggen: scheer je weg uit dit land! Overhandig die wapens. De VN zijn een grap geworden. Ze zijn blind, doof en stom voor wat er gebeurt in de wereld. Ik heb geen achting voor zulke cynici met hun demagogie. Dáár gaat mijn toneelstuk over: de mens in de gehaktmolen van de geschiedenis.’
Maar Poetin blijft populair. Er is toch geen alternatief?
‘Hoezo? Toen Poetin aantrad dacht men ook dat er niemand voorhanden was. Hij kwam als opvolger uit het niets en bleef 17 jaar! Stagnatie zou ik het niet nemen. Poetin is een hele andere politicus dan Brezjnev, dat was een marionet. Poetin is zeker een staatsman, maar hij is en blijft een KGB’er. Hij heeft zelf gezegd: gewezen KGB’ers bestaan niet. Hij is en blijft een silovik met zijn eigen psychologie en zijn beeld van de macrowereld. Hij is een patriot, die Rusland groot wil maken en daarom oorlog voert en dreigementen uit. De hele wereld ziet nu de echte resultaten.’
Zal dit een spannend jaar worden?
‘Het is iedereen duidelijk dat we een einde moeten maken aan die oorlogssfeer. Dat is een doodlopende weg, die slechts het leed van de bevolking vergroot. In Rusland zijn veel te veel mensen die ophitsen tot oorlog. Ik zie ze in grote hoeveelheden voorbijparaderen. Het is het ophopen van explosief materiaal. Weer koestert men de illusie dat je geweld met geweld kunt overwinnen. Dostojevski heeft al gezegd dat dat onmogelijk is. Ik ben oud genoeg om dat allemaal al eens heb voorbij te hebben zien komen.’
Ziet u de jeugd de straat op gaan?
‘Natuurlijk ontstaan er in de samenleving protestbewegingen, maar ik kijk daar als kunstenaar van een afstand naar. Veel van de oppositie staat me ook niet aan. Wie weet is het een prestatie dat Navalny de jeugd de straat op heeft gekregen, maar dat veel scholieren aan de demonstraties deelnemen vind ik niet per definitie positief. Het is gevaarlijk om kinderen als stoottroepen te gebruiken. Je moet ze niet manipuleren. Als ze uitgroeien tot vrije burgers is dat prachtig. Gebeurt dat niet dan kunnen zij de eerste slachtoffers worden.’