Met haar tijdschriften en boeken propageert uitgever Irina Prochorova het liberale denken in Rusland. Ze doet dat al 25 jaar onafhankelijk en vrij. Nóg wel. Maar als de nieuwe agressieve ideologie wint, dan zal dat ook haar uitgeverij treffen. Bang is ze vooral voor een terugkeer naar het isolement van de Sovjet-tijd. ‘In Europa moeten intellectuelen solidariteit betuigen met ons. Dat geeft ons bescherming.’
door Hella Rottenberg
Irina Prochorova vindt dat Europa de Russische oppositie in de steek laat. Als ze in het buitenland is, moet ze vertellen waarom Russische burgers een autoritair regime toejuichen en waarom de oppositie zo zwak is. Ze mist de vraag ‘wat kunnen wij in Europa doen’ om instellingen en mensen die onder vuur liggen, actief te verdedigen.
Irina Prochorova: 'Rusland is geen monoliet'
‘Er is geen solidariteit tussen intellectuelen uit verschillende landen,’ zegt ze. ‘Dat was anders in de Sovjet-tijd, toen de internationale gemeenschap voor schrijvers en andere intellectuelen opkwam. Dankzij die acties bleven ze in leven. Rusland is geen monoliet. Het is een complexe maatschappij, waarin lang niet iedereen enthousiast het regime steunt. In Europa heeft men daar geen oog voor.’
Prochorova (1956) was een paar dagen in Nederland voor een publieksbijeenkomst in de Amsterdamse Balie over tegendraadse cultuur in Rusland (zie ook het artikel van Ellen Rutten op deze site) en reisde vervolgens door naar de Buchmesse in Frankfurt. Als uitgever en voorzitter van een filantropisch fonds is ze een centrale figuur in liberaal denkend Rusland. Ze is een duizendpoot: naast de uitgeverij New Literary Observer (NLO) en het Prochorov-fonds, heeft ze ook een tweewekelijks televisieprogamma en is ze vaak te gast op de radio.
Behalve door haar eigen activiteiten is ze bekend omdat ze de zuster is van Michaïl Prochorov, een puissant rijke zakenman, die zijn miljarden heeft verdiend in de nikkelindustrie en het fonds financiert, waarvan Irina de drijvende kracht is. In 2011 begaf Michaïl Prochorov zich met hulp van zijn zus in de politiek. Hij richtte een partij op, deed zelfs mee aan de presidentsverkiezingen van 2012, maar stopte ermee, toen zijn partij gekaapt werd door Kremlin-getrouwe krachten die de annexatie van de Krim toejuichten.
Onafhankelijk tijdschrift
Irina startte haar onderneming in 1992, vlak na de instorting van de Sovjet-Unie en het communistisch regime. In de economische chaos was het niet eenvoudig om een eigen tijdschrift te beginnen, maar van de vrijheid die zich eindelijk aandiende wilde ze gebruik maken. Haar broer gaf haar het zetje om het te wagen. ‘NLO was het eerste onafhankelijke tijdschrift, niet verbonden met een universiteit of wat dan ook. Ik wilde helemaal onafhankelijk zijn, om wetenschap te ontwikkelen, om interessante, provocatieve teksten of negatieve recensies te kunnen publiceren. Gek genoeg lukte het. Het tijdschrift verscheen op het juiste moment.’
Inmiddels bestaat NLO 25 jaar en geeft de uitgeverij drie tijdschriften uit – één over literatuur en humaniora, één over sociale wetenschappen en één over mode en design – en boeken (over geschiedenis, filosofie, beeldende kunst en film, maar ook proza, poëzie en kinderliteratuur) waarmee ze de tijdschriften financiert.
Haar tijdschriften sluiten aan bij de Russische traditie van de ‘dikke tijdschriften’, literaire periodieken die voor een denkrichting staan en een intellectuele gemeenschap met elkaar verbinden. Om een idee te geven van de serieuze academische aanpak: in het jongste nummer van de New Literary Observer (448 bladzijden) staat een artikel van de Amerikaanse historicus Michael David Fox over het Russisch modernisme centraal. Het onderwerp wordt vervolgens van alles kanten belicht door tien andere auteurs – Russische en buitenlandse – die reageren op Fox. Het laatste nummer van het tijdschrift over sociale wetenschap NZ bevat onder meer artikelen over dictatuur: hoe ontstaat een dictatuur, hoe handhaaft die zich, wat leert ons het Spaanse voorbeeld, hoe is het nu in Rusland gesteld.
De periodieken verschijnen zes keer per jaar – die over mode vier keer – en hebben een oplage van 2.000 tot 3.000 exemplaren, die voornamelijk door bibliotheken worden afgenomen. Maar Prochorova zet de artikelen compleet online, zodat ook Russen buiten Moskou en St. Petersburg ze kunnen lezen.
Ze ondervindt geen druk van de overheid. Nóg niet. ‘Voorlopig hebben we de vrijheid, omdat we academisch zijn. Maar als de nieuwe, of liever gezegd oude agressieve ideologie doorzet, dan zal dat ook de academische wereld raken. Er zijn nu al eindeloze oorlogen gaande in de geschiedwetenschap. Als de ideologische richting wint, als geschiedenis weer ideologie wordt, dan zal dat natuurlijk een negatief effect hebben op de humaniora als geheel. Maar ik hoop dat we het gevaar kunnen tegenhouden.’
Boeken van NLO
Gevraagd naar de bescherming die de rijkdom en invloed van haar broer haar bieden, zegt ze dat hij haar financieel helpt als haar uitgeverij in nood verkeert en dat dit natuurlijk een belangrijke factor is in het overleven van de onderneming. Maar politieke gezien is dat minder evident. ‘Alle post-sovjet-instellingen liggen op dit moment onder vuur, dus misschien geeft zijn naam mij politieke bescherming. Aan de andere kant is ook hij aangevallen, dus wie zal het zeggen?’
Agressief isolationisme
Haar bedrijf, vertelt ze, is veel meer dan een uitgeverij, het is een soort open universiteit, die conferenties, presentaties en discussies organiseert en die het isolement van de Russische humaniora en sociale wetenschap heeft doorbroken. Daar is ze het meest bevreesd voor: dat het isolement van de Sovjet-periode terugkeert en de met zoveel moeite opgebouwde banden met de westerse wereld worden verbroken.
Russische wetenschappers publiceren nog steeds graag in haar tijdschriften, omdat deze internationaal meetellen, worden aanbevolen door het ministerie van Onderwijs en daarom goed zijn voor de carrière. ‘Maar het klimaat van agressief isolationisme is een potentiële bedreiging. Er zijn instellingen van hoger onderwijs die van hun docenten eisen dat zij van te voren hun teksten voorleggen als ze deelnemen aan buitenlandse conferenties. Dat is onwettig, maar het gebeurt. Nu nog sporadisch, maar zulk gedrag verspreidt zich helaas vaak stilzwijgend.’ Ze ziet hierin de oude reflexen van de totalitaire maatschappij, die opgeruimd leken, maar waarvan de wortels nog met al hun tentakels vastzitten. ‘De staat werkt met die fantoomangst, hij hoeft maar een impuls te geven en mensen vatten het op als een aanwijzing hoe ze moeten handelen.’
'Tot voor kort' besteedde ze geen enkele gedachte aan wat ze misschien beter niet, of niet op deze toon, of niet op dit moment naar buiten kon brengen, zegt Prochorova over haar eigen politieke voorzorgsmaatregelen. Ze gaat gewoon door met publiceren wat ze goed en nuttig vindt, ‘maar ik weeg nu wel de mogelijke risico’s af’.
Vroeg stadium van revanchisme
Het is lastig te voorspellen wat wel en niet toegelaten wordt. Formeel is er geen censuur, maar ineens wordt er iemand of een organisatie aangepakt terwijl een ander die precies hetzelfde zegt of doet met rust wordt gelaten. Is dat opzettelijke willekeur à la Kafka om de onzekerheid en angst te vergroten?
‘Weet u, we bevinden ons in een vroeg stadium van revanchisme. Er is een algemene tendens om de schroeven aan te draaien. Maar elke staatsinstelling gaat daar op haar eigen manier creatief mee om. Doemaleden die in de smaak willen vallen, schoppen een rel. Zulke campagnes zijn tamelijk willekeurig. De logica zit ‘m erin dat de aanvallen gericht zijn tegen democratisch denkende mensen of moderne kunstenaars.’ Soms laat de staat het vuile werk opknappen door ‘quasi-maatschappelijke organisaties’, die gesponsord worden, vertelt ze. Groepen kozakken of gelovigen duiken ineens op, vallen een gebouw binnen, richten vernielingen aan of slaan iemand in elkaar en verdwijnen dan weer uit beeld.
‘Zulke incidenten zaaien angst. Mensen leggen zichzelf beperkingen op. Waarom zijn burgers niet actief?, is de vraag die je in het Westen krijgt. Nou, omdat het gevaarlijk is. Er wordt geweld gebruikt, soms worden mensen gedood. Kijk naar Boris Nemtsov. Of er worden strafzaken gefabriceerd en je wordt gevangen gezet. Maar we moeten, vind ik, toch blijven doen wat we doen en erop hameren dat wat we doen wettig is.’
Het is alsof je de Russische dissidenten in de Sovjet-Unie hoort. Niet wij zijn ongehoorzaam en overtreden de wet, maar de staat houdt zich niet aan de eigen regels, zo was hun uitgangspunt. Prochorova windt zich erover op dat kritisch gestemde burgers zich onderwerpen aan de regels van het spel en zichzelf ‘voor de grap’ vijfde kolonne noemen, ook bijvoorbeeld als ze op de radio zijn. ‘De terminologie is belangrijk! Je moet begrijpen dat je geen vijfde kolonne bent, niet marginaal, maar in veel opzichten het beste deel van de maatschappij. Pas als je je zo voelt, kun je met overtuiging met je tegenstander debatteren.’
Buitenlandse agenten
Het ministerie van Justitie zet maatschappelijke organisaties die geld ontvangen vanuit het buitenland op een lijst van ‘buitenlandse agenten’. Dat is onlangs gebeurd met het opiniepeilingbureau Levada Centrum en de anti-stalinistische organisatie Memorial. Binnen Rusland klinkt het etiket als spion en herinnert aan de paranoia van het stalinisme. Buiten Rusland durft men zulke organisaties moreel en praktisch niet meer te steunen, omdat ze daardoor misschien in nog grotere problemen raken. Prochorova gelooft juist heilig in het omgekeerde: alleen solidariteit betuigen biedt bescherming. Dat heeft de ervaring van de Sovjet-Unie geleerd, toen ook het Westen als de vijand gold, maar openlijke steun vervolgde dissidenten bescherming gaf.
Het gebouw van Memorial in Moskou beklad met 'Buitenlands agent'. Foto Julia Klimova
‘Ik word wel eens uitgenodigd door radioprogramma’s, die pro-regering zijn. Als ik dan begin over Memorial, bellen er mensen op en zeggen dat het verraders zijn. Dan vraag ik of ze weten waar Memorial zich mee bezighoudt. Memorial verdedigt uw en mijn rechten, zeg ik. Memorial bewaart de herinnering aan vervolgden onder het stalinisme, in uw familie waren die er waarschijnlijk ook. Ze werken voor burgerrechten, voor die van u en van mij. Voor de luisteraars is dat een ontdekking. Ze weten helemaal niets.’
Geduld
Prochorova heeft niet de illusie dat Rusland snel een metamorfose zal doormaken en een tolerante, liberale maatschappij zal worden. De jaren ’90 zijn te kort en te chaotisch geweest om een stevige basis te leggen voor een democratisch bewustzijn en democratische instituten. ‘Het idee van vrijheid is gecompromitteerd. Mensen werd de keuze voorgelegd tussen vrijheid of orde. Burgers grepen dat met beide handen aan: godzijdank, stabiliteit, een kans op een normaal leven. Uitleggen dat er zonder vrijheid geen stabiliteit zal zijn, kost enorme inspanning. De oude tradities en denkwijzen moeten worden gesloopt. In de jaren ‘90 is er onvoldoende aan voorlichting, aan opvoeding gedaan. Alsof we een knop hadden omgezet en al een ander leven hadden. En toen kwam de reactie. Nu komen de nazaten van de beulen weer aan het woord, die allerlei sprookjes vertellen. We moeten er serieus werk van maken. Roepen om vrijheid brengt de vrijheid niet dichterbij.’
Imperium-complex
Van de protestbeweging die in 2011-2012 zo massaal leek te worden, is niets meer over. Arrestaties en geweld hebben hun werk gedaan. Prochorova denkt dat ook de stemming intussen helemaal is omslagen als gevolg van het conflict met Oekraïne en de annexatie van de Krim. Ze betwijfelt of de leuzen waarmee toen de oppositiepolitici Aleksej Navalny en haar broer Michaïl enthousiasme losmaakten, nog zouden aanslaan. De zoektocht naar een nationale identiteit is weer aanbeland bij het imperium. Ze noemt het het imperium-complex.
‘Onze hele moderne geschiedenis was Rusland een imperium, dat is onze trots. Daartegen is het heel lastig strijden. De aantrekkingskracht van het imperiale denken is bekend, en bestaat ook buiten Rusland. Uitleggen dat een federatie beter is, is een traag en moeizaam proces.’ Zelf zette zij haar handtekening, samen met een groep kunstenaars, schrijvers en intellectuelen, onder een oproep tegen annexatie van de Krim onder het motto ‘tegen oorlog, tegen zelfisolatie van Rusland, tegen herstel van het totalitarisme’.
Gevraagd naar hoe haar omgeving reageerde, zegt ze eerst dat ze nu eenmaal onder liberalen verkeert, die er net zo over denken als zij. Maar ook in haar wereld blijkt het Oekraïne-conflict een splijtzwam. Veel vrienden waren in de wolken vanwege de annexatie. ‘Ik vroeg me af, hoe nu verder? Ik heb tegen mijn vrienden gezegd: wij zijn al tientallen jaren toegewijde vrienden, we hebben elkaar nooit verraden. Laten we afspreken niet over dit onderwerp te praten. Dit onderwerp verklaren we taboe. De tijd zal leren wie er gelijk had. Vriendschap is belangrijker dan wat ook.’ Er zit voor haar een principiële kant aan haar opstelling. Het is een oefening in tolerantie. Konden zij en haar medestanders democraat zijn of waren ze net zo autoritair als de tegenpartij? ‘Zijn degenen die niet voor Navalny of Prochorov zijn voor ons vijanden van het volk? Dan zijn we precies hetzelfde. De intolerantie, de wreedheid in onze samenleving is onwaarschijnlijk. Het gaat mij om humanisme, om humanisering. Revolutie in het bewustzijn is wezenlijker dan die op de barricade.’
Civil Society
Ondanks de opleving van het nationalisme en het revanchisme, ziet ze de maatschappij onder de oppervlakte veranderen. Mensen hebben gereisd, ze zijn vrijer, ze ondernemen spontane protesten en dienen klachten in over schending van hun rechten bij het Europese Hof in Straatsburg. ‘Het zijn heus niet alleen maar intellectuelen die dat doen. Het idee van de noodzaak van burgerrechten leeft. Mensen willen geen despotie. Ze gaan gebukt onder willekeur en corruptie. In vergelijking met de Sovjet-Unie zijn er nu veel meer mensenrechtenorganisaties, ze zijn er in het hele land. Ze worden gepest en vervolgd, maar er zijn veel meer mensen bij betrokken dan destijds. Misschien moeten we ons daarmee verzoenen, geduld oefenen en politiek werk verrichten om echte resultaten te bereiken.’
Op grassroot-niveau ontstaan talloze initiatieven, variërend van een centrum voor autisme tot milieu-acties. Haar fonds ziet het aan de aanvragen voor subsidie. ‘Burgers leren zich te verenigen. Daarom ben ik optimistisch. Een maatschappij die haar verwachtingen niet meer op de overheid richt, begrijpt haar eigen kracht, ziet dat ze iets kan bereiken.’ Haar hoop vestigt ze op jonge mensen, bij wie ze een nieuw élan ontwaart. Ze voeren discussies over ethiek, ze zijn op zoek zijn naar een waardenstelsel, ze hebben genoeg van het cynisme. Jongeren melden zich als vrijwilliger bij hospices of als brandweerhulp. ‘Het is een ongelofelijk brede beweging,’ zegt ze. ‘Het is een teken van humanisering van de maatschappij. Veel vrijwilligers zijn gelovig, niet op de manier waarop de Russisch-orthodoxe kerk gelovig is, maar echt religieus. Voor mij is het om het even waar de nieuwe moraal vandaan komt, of ze religieuze of seculiere bronnen heeft. Ik hoop dat deze beweging van onderaf een basis schept voor een nieuw politiek leven.’