Minister Olga Vasiljeva van Onderwijs, medio augustus benoemd in de regering, is uit orthodox hout gesneden. In seculiere kringen is ze mede daarom controversieel. Volgens critici is de geschiedenislerares Vasiljeva (56 jaar) benoemd om de positie van de kerk in het dagelijks leven te versterken. Een portret van een vrouw die door Stalin wordt geïnspireerd.
De benoeming van historica en lerares Olga Vasiljeva tot nieuwe minister van Onderwijs, op 19 augustus 2016 , heeft in Moskou stof doen opwaaien. Haar innige band met de top van de Russisch-orthodoxe kerk, haar onderzoek naar de patriottistische rol van de kerk in de Sovjet-Unie, haar vaderlandslievende retoriek en haar uitspraken over Stalin leidden tot speculatie en onrust.
Bij haar onverwachte benoeming – gebruikelijk in Rusland – hadden niet veel mensen van haar gehoord. Ze was slechts bekend in een kleine kring historici, in religieuze kring en onder studenten van het Sretenski-seminarie, waar ze jarenlang college gaf. Ze raakte er bevriend met archimandriet Tichon, die geldt als Poetins persoonlijke biechtvader. Die connectie zou de basis kunnen zijn geweest voor haar aanstelling in het Kremlin. Patriarch Kirill feliciteerde haar op de officiële website van de Russisch-orthodoxe kerk: ‘De Heer heeft u rijkelijk bedeeld met talent, dat u succesvol heeft ingezet in de vele stadia van uw professionele leven.’
Minister Olga Vasiljeva en premier Dmitri Medvedev. Foto: government.ru
Critici zien in de benoeming een bevestiging dat Poetin de kerk meer invloed wil geven in het dagelijks leven van Russen. ‘De benoeming van de minister van onderwijs is niet zomaar een vervanging van de ene bureaucraat door de andere. Het betekent eerder dat dit na het ministerie van Cultuur het tweede ministerie van het ‘sociale blok’ is waar niet een doorsnee ambtenaar aan het hoofd staat, maar een persoon voor wie inhoud belangrijker is dan vorm,’ schreef Pjotr Akopov in Vzgljad. Ook minister Vladimir Medinski van Cultuur is een in culturele kring uiterst omstreden conservatieve functionaris met extreem patriottische historische denkbeelden. Onlangs was hij aanwezig bij de onthulling van een buste voor Stalin in het stadje Rzjev.
Vaderlandsliefde en spiritualiteit
Als overtuigd conservatief en patriot gelooft Vasiljeva rotsvast dat spirituele en morele waarden de basis van de Russische samenleving versterken. Tot haar aanstelling was zij plaatsvervangend hoofd van Poetins ‘sociale projecten.’ Dit 30-koppige directoraat werd in 2012 opgericht om patriottisme te bevorderen door beurzen toe te kennen aan maatschappelijke projecten. Een van Vasiljeva’s projecten (‘Spirituele plechtankers’) was een programma dat traditionele waarden en patriottisme in het onderwijs moest invoeren, meldde de krant Kommersant in 2013. Een van de belangrijkste doelstellingen van dit programma was de ontwikkeling van een standaard geschiedenisboek dat in het hele Russische onderwijs gebruikt moet worden. In Rusland deed dat voornemen, dat gesteund wordt door het Kremlin, direct alle alarmbellen afgaan. Historici en leraren hebben veel kritiek op het eendimensionale boek waarin het contemporaine Rusland wordt afgeschilderd als een land dat omringd is door vijandige machten.
In 2013 sprak Vasiljeva aan de universiteit van Saratov over de positieve waarden van het beleid van Poetin. Ze behandelde onder meer de geschiedenis van de term 'patriottisme' aan de hand van een citaat van tsaar Ivan de Verschrikkelijke: ‘Verraad van de heerser wordt beschouwd als verraad van het moederland.’ Haar commentaar was: ‘Men moet de Russische staat en zijn heerser niet verraden. Men moet hen beschermen en liefhebben.’
Op een jeugdforum in Taurida op de geannexeerde Krim vatte ze in 2014 haar conservatieve credo als volgt samen: ‘De samenleving kan zich onmogelijk normaal ontwikkelen zonder conservatieve krachten. Conservatisme garandeert de verbindingen tussen de verschillende [historische] periodes en voorkomt dat daartussen een kloof ontstaat en die [verbindingen] verdwijnen.’
Dit soort uitspraken deed sommige analisten al de vergelijking trekken met repressieve periodes in de Russische geschiedenis. Journalist Aleksandr Golts vergeleek Vasiljeva met Sergej Oevarov, minister van Onderwijs tijdens het 19de-eeuwse conservatieve en repressieve bewind van Nicolaas I. Oevarov vatte de pedagogische prioriteiten van de Russische staat samen in de formule ‘Orthodoxie, Autocratie en Nationaliteit’. De nieuwe minister is de personificatie van dit oude verbond, aldus Golts. Kremlin-watcher Paul Goble doet de benoeming eerder denken aan Lenins Commissariaat van Verlichting (ministeries werden in de beginperiode van de Sovjet-Unie ‘commissariaten’ genoemd, ministers heetten commissarissen): een structuur waarin het promoten van ideologie belangrijker was dan de ontwikkeling van de vrije wetenschap.
Bij kritische intellectuelen gingen de haren overeind staan. Aleksandr Pljoesjtsjev schreef in zijn blog voor radiostation De echo van Moskou: ‘Ik heb slechts één vraag: Wat heeft deze persoon van doen met het seculiere onderwijs?’ Aleksei Venediktov, hoofdredacteur van De echo, nam direct ontslag als adviseur van het ministerie van Onderwijs. ‘[Vasiljeva] gelooft dat de kerk dichtbij de school moet staan en de staat dichtbij de kerk. Van deze aanstelling kan niets goeds komen,’ aldus Venediktov.
Aleksei Venediktov (met baard) bij een officiële Kremlin-bijeenkomst. Foto: Kremlin.ru
Stalin als inspiratie
Meer nog dan met haar banden met de kerk en haar patriottisme, hebben critici problemen met Vasiljeva’s opvatting over Stalin. Zo kwam ze onder vuur te liggen omdat ze in juni op een internationaal jeugdforum op de Krim gezegd heeft dat de aantallen slachtoffers van Stalin in het tijdschrift Ogonjok [toonaangevend tijdschrijft in de periode van Gorbatsjovs glasnost - red.] volgens haar overdreven waren.
De jaren ’90, de Jeltsin-periode, waren een tijd van 'verbazingwekkende mythen', zei Vasiljeva. ‘Als je het aantal doden en gerepresseerden optelt dat het tijdschrift Ogonjok gaf, dan begrijp je niet wie er in het land nog in leven was om te werken’. Ze voegde eraan toe: ‘Voor de mensen die in 1991 aan de macht kwamen was het belangrijkste de sovjet-geschiedenis uitgummen, het verleden zwartmaken en de behoefte de waarde van tradities uit het collectieve bewustzijn te laten verdwijnen en de trots op de grootsheid van ons land te vernietigen. Van 1991 tot 2002 spraken we niet over patriottisme.’
In 2013 publiceerde het dagblad Kommersant een artikel over een besloten lezing van Vasiljeva voor de leden van regeringspartij Verenigd Rusland, waarin zij pleitte voor rehabilitatie van Stalin. Volgens aanwezigen zou Vasiljeva onder meer hebben gezegd dat ‘Stalin ondanks al zijn gebreken een zegen was voor de staat, omdat hij aan de vooravond van de oorlog de natie verenigde, de helden van het prerevolutionaire Rusland in ere herstelde en de Russische taal en literatuur propageerde, wat grosso modo zeer heeft bijgedragen aan de overwinning.’
Die uitspraken over Stalin zetten kwaad bloed. De niet als regimekritisch bekend staande krant Moskovski Komsomolets plaatste als kop boven een artikel over Vasiljeva’s aanstelling: ‘De nieuwe minister van Onderwijs is een symptoom van sluipende stalinisering.’ Volgens de oppositiesite Chodorkovski.com moeten Russische academici zich voorbereiden op stalinistische represailles anno 2016: ‘Waar in de jaren ‘30 universitair personeel werd ontslagen (of erger) vanwege gebrekkige kennis van het marxisme-leninisme, zullen zij vandaag de dag worden “weggezuiverd” voor het plaatsen van liberale commentaren op Facebook, onpatriottische opmerkingen in de media, of een publicatie in een westers wetenschappelijk tijdschrift.’
Vasiljeva’s aanhangers verwijten de critici tendentieus citeren en verdedigen haar uitspraken over Stalin als historische taxaties in plaats van waardeoordelen. Historicus Boris Sokolov, die Vasiljeva’s artikelen en speeches heeft geanalyseerd, zei tegen radiostation Voice of America dat ze de ambivalente houding van de Russische autoriteiten ten aanzien van de Stalin-periode reflecteren: ‘Hoewel er gematigde kritiek is op de repressie in die periode, bestaat er goedkeuring voor de imperiale buitenlandpolitiek van die tijd.’
De behandeling van Stalin in de geschiedenisboeken is in Rusland een onderwerp van hevig debat. Historici en onderwijzers klagen dat de boeken te veel nadruk leggen op de hedendaagse geschiedenis terwijl aan de repressie onder Stalin slechts enkele pagina’s worden gewijd. Vasiljeva heeft direct op haar eerste werkdag te kennen gegeven dat ze de schoolboeken gebalanceerd vindt. Daarmee blijft haar dubbelzinnige houding ten aanzien van Stalin voorlopig overeind.