Op het filmfestival in Cannes werd de France Culture prijs uitgereikt aan de Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa. In zijn toespraak liet hij geen spaan heel van oproepen en ultimatums om de Russische cultuur te boycotten. Zelf werd hij op 19 maart uit de Oekraïnse filmacademie gezet, omdat hij zich verzette tegen zo’n boycot. Overigens vond president Zelenski de maatregel tegen Loznitsa verkeerd.
De Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa in Cannes. (Foto ATOMS & VOID)
door Sergej Loznitsa
Voor ons allen is cultuur een levenszaak en vandaag bevinden wij allen ons in de frontlinie. Aan de ene kant staan degenen die eisen Russische films te verbieden en de Russische cultuur helemaal te schrappen. Aan de andere kant staan degenen die tegen een totale boycot van de cultuur zijn.
Meteen nadat de Russische agressie tegen Oekraïne begon heb ik mij uitgesproken tegen een totaalverbod van de Russische film en tegen een boycot van de Russische cultuur. Sommige landgenoten van mij reageerden hierop met de eis ook mijn films te boycotten, in het bijzonder mijn films over de oorlogen van nu en vroeger ‘Donbas’, ‘Majdan’ en ‘Babi Jar.Context.’ Het is verbijsterend dat ‘Donbas’ en ‘Majdan’ al verboden waren. Dat was in het totalitaire Rusland in opdracht van de FSB. Vandaag eisen Oekraïense activisten de vertoning van deze films in de democratische Europese Unie af te blazen. Het is een bittere constatering dat in sommige kwesties hun standpunt samenvalt met het standpunt van de Russische FSB.
Helaas bevindt ook het filmsfestival van Cannes zich in de frontlinie.
Voorzover ik weet heeft de directie van het festival in zijn 75-jarige geschiedenis slechts één keer een brief gekregen van een baas van een staatsfilmfonds met de eis om een film van een burger van die staat uit het programma te schrappen. Dat was in 1969 en het betrof de film ‘Andrej Roebljov’ Andrej Tarkovski.
Afschuwelijke actueel
Dit jaar gebeurde hetzelfde met mijn film ‘Een natuurlijke geschiedenis van verwoesting’, geproduceerd door Duitsland, Litouwen en Nederland die deze week in première gaat. Een film over een kwestie die opnieuw afschuwelijk actueel is geworden tijdens de oorlog die Rusland in Oekraïne voert: mag je ongewapende burgers en de ruimte waar burgers leven gebruiken voor de oorlog? Klaarblijkelijk is dat geen punt van zorg voor de leiding van de organisaties die de Oekraïense filmsector steunen.
De cultuuractivisten bestempelen vrijheid van meningsuiting tot vijandelijke propaganda
Zij maken zich er alleen druk over dat een Oekraïense burger een mening durfde te uiten die ingaat tegen de meerderheid. Zij voeren oorlog aan hun eigen front, niet waar het lot van Europa, de moderne beschaving en mogelijk van de mensheid wordt beslist, maar daar waar een cultuuroorlog in plaats komt van opbouw van de staat, waar mythevorming de plaats inneemt van kennis van de eigen geschiedenis, waar vrijheid van meningsuiting tot vijandelijke propaganda wordt bestempeld.
Still van Loznitsa's nieuwe film 'De natuurlijke geschiedenis van verwoesting' die in Cannes in première ging. Foto Atoms &Void
De gebeurtenissen van deze drie oorlogsmaanden en de agressie waaraan niet alleen afzonderlijke culturele instituten (musea, theaters, bioscopen, galeries) zijn blootgesteld, maar ook de kunstenaars – regisseurs, acteurs, dirigenten, kunstenaars,musici – vragen om reflectie en een ernstig gesprek. Wij moeten begrijpen wat er gaande is en wie dit wil.
Hoe kun je cultuur verbieden?
Taal is een van de belangrijkste en fundamenteelste categorieën van de cultuur. In de taal en met behulp van de taal wordt het wereldbeeld van de mens gevormd en bepaald. Het eisen van een cultuurverbod is net zo erg als het eisen van een taalverbod. Zo’n eis is even immoreel als krankzinnig. Hoe kun je een taal verbieden die 350 miljoen mensen op de wereld spreken? Ik spreek u nu toe in mijn moedertaal, die ik van kleins af aan sprak in mijn geboortestad Kiev. Deze taal wordt gesproken door een groot deel van de vluchtlingen uit het oosten van Oekraïne. In deze taal legden de heldhaftige verdedigers van het Slangeneiland de Russische agressors uit waar ze thuishoorden. Het moderne Oekraïne is een multinationaal en multicultureel land.
Stel de Russische taal ten dienste van Oekraïne door in het Russisch de waarheid te zeggen over de verschrikkelijke oorlog
Een boycot eisen van de Russischtalige cultuur die ook van Oekraïne een verworvenheid en rijkdom is, is archaisch en destructief als zodanig. Zo’n eis is in strijd met Europese principes van culturele verscheidenheid en meningsuiting. In plaats van de Russische taal, de moedertaal van 30 procent van de Oekraïense burgers, ten dienste te stellen van Oekraïne door in het Russisch de waarheid te zeggen over de verschrikkelijke oorlog, gaan de cultuuractivisten gebukt onder de zinloze Sisyfusarbeid van het vernietigen van wat wat niet te vernietigen is.
Bruiloftscène uit Loznitsa's film 'Donbas'.
Men krijgt de indruk dat deze mensen onder cultuur een simpele optelling verstaan van afzonderlijke producten: van films, romans, toneelstukken, schilderijen etc. Maar zo is het niet.
Cultuur is een menselijke activiteit in de meest verscheidene uitingen, het zijn rituelen en praktijken van ons leven, het zijn vormen en manieren van menselijk bewustzijn en uitdrukkingsvermogen, het is ons geheugen en de praktijk van bewaren en opnieuw tot leven wekken. En tenslotte is cultuur planten, ontwikkelen. Ik denk dat u allen dat heel goed weet.
Reactie op barbarij
Hoe bestaat het dat je hiertegen gaat vechten? Hoe kun je de misdaden die door het huidige Russische regime worden gepleegd (feitelijk zijn er de laatste 100 jaar in Rusland alleen maar misdadige regimes geweest) gelijkstellen met de schepping van Russische kunstenaars, veelal uitgestoten en bijna altijd tragische profeten in hun ongelukkige vaderland, kunstenaars die een deel werden van de wereldcultuur en dus een verworvenheid van de hele mensheid? Hoe kun je als reactie op de barbarij die het Poetin-regime met behulp van Russische vandalen loslaat op Oekraïne eisen om datgene wat zich altijd tegen de barbarij heeft verzet te verwoesten of te schrappen? Dat is gespeend van logica en zin.
Hoe kun je de misdaden van het Russische regime gelijkstellen aan de schepping van Russische kunstenaars?
De Franse filosoof René Girard schrijft: ‘Het object van echte haat kan alleen een mens zijn die ons hindert ons verlangen te vervullen, waarbij hij tevens degene is die ons dat verlangen heeft ingegeven. Degene die haat voelt in de eerste plaats haat tegen zichzelf en achter zijn haat verbergt hij een geheim verlangen. Door te proberen dit wanhopig verlangen voor anderen en zichzelf te verbergen, weigert hij in zijn model iets anders te zien als hindernissen. De secundaire rol van het model komt daardoor op de eerste plaats en verhult de oorspronkelijke rol, die bestaat uit religieuze nabootsing.’
Wat is er met ons aan de hand? Wat gebeurt er met de cultuur? Ik denkdat we door middel van een constructieve en diepgaande discussie en niet door allerlei ultimatieve verboden tot begrip kunnen komen. Als we het hebben over film dat kan de Europese filmacademie een podium zijn voor een Europese conferentie waaraan filosofen, antropologen, filmhistorici, culturologen, filmkenners, regisseurs en scenarioschrijvers deelnemen om dit zeer serieuze probleem te bespreken.
Eerste Wereldoorlog
Stefan Zweig herinnert zich in zijn memoires de sfeer van de Eerste Wereldoorlog. ‘Frankrijk en Engeland werden “overwonnen” in Wenen en Berlijn, op de Ringstrasse en op de Friedrichstrasse. In de winkels moesten Engelse en Franse opschriften verdwijnen, zelfs het klooster “De engelmeisjes” was gedwongen om zijn naam te veranderen omdat het volk verontwaardigd was en niet vermoedde dat met engel engelen bedoeld werden en niet Engelsen. Naïeve zakenlieden plakten op hun enveloppen postzegels met de woorden “Heer, straf Engeland!”, chique dames zweerden dat ze zolang ze leefden geen woord Frans zouden spreken. Shakespeare werd uit het Duitse theater geweerd, Mozart en Wagner uit de Franse en Engelse concertzalen, Duitse professors verklaarden Dante tot een Duitser, Franse professors verklaarden Beethoven tot een Belg, zonder na te denken vorderden ze de geestelijke nalatenschap uit vijandelijke landen alsof het graan of erts was. Ze namen er geen genoegen mee dat elke dag duizenden vreedzame burgers van die landen elkaar doodden aan het front, in het achterland verketterden en belasterden ze hun grote doden, die al honderden jaren stil te ruste lagen in hun graven.’
Doet dit u aan iets denken?
Het lot schonk mij enkele jaren vriendschap met de grote Irena Veisaite, een Litouwse jodin, die het getto van Kaunas overleefde, professor was in de theaterwetenschap en kenner van de Duitse literatuur, een medestandster van George Soros en een buitengewone culturele figuur in Litouwen. Irena haalde eens als herinnering op dat zij in het getto met vrienden en leeftijdgenoten een ondergrondse groep organiseerde die zich bezighield met Duitse poëzie. ‘s Avonds kwamen ze in het geheim samen en lazen elkaar gedichten voor van Goethe, Heine en Schiller. ‘Hè, hoezo? U hoorde toch de hele dag om u heen de taal van de Duitse beulen?’, riep ik uit. Irena keek mij verbaasd aan. ‘Ja, nou, wat had dat te maken met Goethe?’
Slechts weinigen is een dergelijk talent van geestelijke wijsheid gegeven, slechts enkelingen kunnen zo’n menselijkheid bereiken, alleen echte helden zijn in staat tot zulk adeldom. Maar ieder van ons, mensen uit de cultuur, is verplicht om zich in te spannen om barbarij in iedere verschijning te bestrijden. Mij wordt vaak de vraag gesteld: wat moet een kunstenaar doen als er oorlog is? Mijn antwoord is simpel: z’n gezond verstand bewaren en de cultuur verdedigen.
De toespraak van Loznitsa werd in het Russisch gepubliceerd door Radio Svoboda.