idfa Kosmonaut Sergej Krikaljov werd beroemd als 'kosmonaut die in de Sovjet-Unie opsteeg en in de Russische Federatie landde'. Filmmaker Andrei Ujica vertelt zijn geschiedenis aan de hand van authentieke opnames die in 1991 en 1992 werden gemaakt in ruimtestation Mir en op de lanceerbasis Bajkonoer. De spectaculaire beelden uit de ruimte en de enigmatische hoofdpersoon, die associaties oproept met Dr. Spock uit Star Trek, maken de documentaire de moeite waard.
Kosmonaut Sergej Krikaljov op weg naar zijn lancering. Still uit Out of the Present
door Otto Boele
Out of the Present (Ujica, 1995) Filmmaker Andrei Ujica is vooral bekend van The Autobiography of Nicolae Ceaușescu (2010), een ruim drie uur durende documentaire over de carrière van de Roemeense dictator samengesteld uit originele journaalbeelden die losjes aan elkaar zijn gemonteerd zonder verklarende commentaarstem. Het IDFA vertoont nu een veel vroegere documentaire van Ujica, Out of the Present (1995), die volgens dezelfde principes tot stand is gekomen. Het verhaal van de ‘vergeten’ kosmonaut Sergej Krikaljov wordt verteld aan de hand van authentieke opnames die in 1991 en 1992 werden gemaakt aan boord van het ruimtestation Mir en op de lanceerbasis van Bajkonoer. Ook hier vormt de roerige geschiedenis van Oost-Europa aan het einde van de twintigste eeuw de bredere context. Terwijl Krikaljov gedurende tien maanden zijn experimenten uitvoerde, met radioamateurs op aarde kletste en fit probeerde te blijven, viel de Sovjet-Unie uiteen. In maart 1992 keerde Krikaljov terug op aarde en werd hij onderscheiden met een splinternieuwe eretitel: Held van de Russische Federatie.
Dat mission control door de politieke aardverschuivingen van 1991 Krikaljov ronduit zou zijn ‘vergeten’, is natuurlijk onzin; ook is het niet zo dat er geen geld meer was om hem terug te halen. Krikaljov verbleef inderdaad twee keer zolang in de ruimte als oorspronkelijk gepland, maar de reden daarvoor was de verplichte primeur van testpiloot Toktar Aubakirov als eerste Kazach in de ruimte. Omdat Aubakirov niet getraind was voor een lang verblijf in het ruimtestation, vloog hij in oktober 1991 terug in plaats van de meer ervaren Krikaljov die het uitstel van zijn eigen terugkeer grootmoedig accepteerde en zo onbedoeld een nieuw ruimterecord vestigde.
Parallel universum
Krikaljovs reputatie als de kosmonaut ‘die in de Sovjet-Unie opsteeg en in de Russische Federatie landde’ is hem als een soort epitheton ornans gaan aankleven. Een vluchtige inventarisatie van het Russische internet levert tal van sites op die dit gegeven prominent vermelden, van Wikipedia en persbureau TASS tot aan de website van de Communistische Partij. Maar is het ook een vruchtbaar uitgangspunt voor een documentaire? Wie drama verwacht, of ook maar enige reflectie van Krikaljov op de politieke actualiteit in zijn land, komt bedrogen uit.
Als hem kort voor zijn terugkeer vanuit het vluchtcentrum wordt gevraagd wat hij van de machtswisseling in Rusland denkt, antwoordt hij met een vage bespiegeling over de snelheid waarmee dag en nacht elkaar in de ruimte afwisselen. De nu overbekende beelden van de mislukte coup in Augustus ’91 die Ujica als een soort oriëntatiepunt aan zijn film heeft toegevoegd, wekken de indruk van een parallel universum dat in geen enkele relatie staat tot de dagelijkse routines aan boord van de Mir. Hoewel Krikaljov voor zijn informatievoorziening niet uitsluitend van de vluchtleiding afhankelijk was (nieuws bereikte hem ook via westerse radioamateurs), blijft het effect van die informatie in de film volkomen onzichtbaar. Van begin tot eind oogt Krikaljov als de plichtsgetrouwe professional die hij als kosmonaut ongetwijfeld ook was; niet zonder humor, maar toch altijd gefocust op het werk.
Er is natuurlijk ook een andere manier om Out of the Present te bekijken; niet als een documentaire over trauma en verloren staatsburgerschap, maar als een film die de ruimtevaart vanuit een meer existentiële hoek belicht. Wat doet de ruimte met de mens? Hoe diep is diens verbondenheid met de aarde? Vragen als deze komen onwillekeurig op wanneer de kosmonauten door de patrijspoorten naar buiten kijken en vervolgens getoond wordt wat ze daar zien: het moederschip uit Stanley Kubricks A Space Odyssey 2001 (compleet met de walsmuziek van Richard Strauss) en later, vlak voor Krikaljovs terugkeer, het ouderlijk huis uit Andrej Tarkovsky’s eerste science fiction film Solaris.
Kosmonauten zweven in het ruimtestation Mir. Still uit Out of the Present
Deze beeldcitaten winnen aan betekenis wanneer aan het eind van de film Anatoli Artsebarski weer opduikt, de commandant van de Sojoez TM-12 die Krikaljov in mei 1991 bij de Mir afleverde en hem nu bij zijn terugkeer op aarde persoonlijk wil begroeten. Gevraagd naar het moment waarop een kosmonaut echt voelt dat hij weer thuis is, antwoordt Artsebarski: ‘dat is het moment waarop het luik opengaat en je de eerste verse lucht inademt, de lucht van de aarde. Dan heb je het gevoel weer thuis te zijn.’
Star Trek
De spectaculaire opnames van de aarde (van Kamtsjatka, het Groot Barrièrerif bij Australië) lijken Artsebarski’s woorden alleen maar kracht bij te zetten, maar Krikaljov zelf is eigenlijk weer de spelbreker. Als hij eindelijk uit zijn landingscapsule is gehesen, oogt hij bleek en vermoeid, maar zeker niet aangedaan of opgelucht. Voeg daarbij zijn magere gezicht en gitzwarte haar en de associatie met Dr. Spock uit Star Trek is compleet. Terwijl we Artsebarski afscheid hebben zien nemen van zijn vrouw en zoon, blijft Krikaljovs privéleven voor ons verborgen en lijkt hij door niets aan aarde gebonden. In de jaren ’90 zou hij nog vier ruimtemissies ondernemen waarvan twee met de Spaceshuttle van NASA.
Out of the Present geeft zich niet gemakkelijk prijs. De beelden van tanks in de straten van Moskou of rondzwevende en elkaar dollende kosmonauten roepen anno 2019 gemakkelijk een gevoel van déja vu op. Maar door de wat enigmatische hoofdpersoon is de documentaire toch zeker de moeite waard. Krikaljovs onvermogen om als held te fungeren in het ‘menselijke’ verhaal dat wij zo graag willen zien, maakt Out of the Present tot weerbarstige, maar intrigerende kost.
Out of the Present wordt vertoond op zondag 24 november (19.15) en dinsdag 26 november (20.30). Voor kaartjes en programma ga naar Idfa