In Oezbekistan voltrekt zich onder president Shavkat Mirziyoyev een perestrojka. De verzuurde banden met de buurlanden worden aangehaald, een voorzichtige liberalisering leidde tot de vrijlating van politieke gevangenen en op 16 mei werd de Oezbeekse leider voor het eerst sinds 16 jaar op het Witte Huis ontvangen. Moskou en Beijing kijken met lede ogen naar de nieuwe openheid, zegt kenner van de regio Bob Deen. Want tot nu toe gaven zij de toon aan.
De Oezbeekse president Mirziyoyev op bezoek bij Trump (foto AzeriNews)
door Bob Deen
In Oezbekistan, een voorheen relatief geisoleerde Centraal-Aziatische republiek op de voormalige zijderoute, voltrekt zich in alle stilte een omwenteling met potentieel grote regionale en geopolitieke gevolgen. Ruim anderhalf jaar na de dood van oud-president Islam Karimov heeft zijn hervormingsgezinde opvolger Shavkat Mirziyoyev een duizelingwekkende transformatie in gang gezet, niet alleen in het binnenland maar vooral in de relatie met de buurlanden en de rest van de wereld. Op 16 mei werd hij zelfs als 'gerespecteerd man' verwelkomd door president Trump tijdens het eerste staatsbezoek van een Oezbeekse president aan de VS in maar liefst 16 jaar.
Onder de laatste elf jaar van Karimovs bewind was zoiets nog ondenkbaar geweest. Oezbekistan had zich steeds meer van de buitenwereld afgesloten. Dat was niet altijd zo geweest. Tot 2005 probeerde Karimov Oezbekistan, de dichtstbevolkte en economisch krachtigste republiek in Centraal-Azië, te positioneren als regionale leider. Hij concurreerde daarmee fel met ambtsgenoot Noersoeltan Nazarbajev in olierijk Kazachstan. Anders dan enkele andere, meer op Rusland geörienteerde Centraal-Aziatische regeringen voerde Oezbekistan een meersporenbeleid in de buitenlandse politiek. Karimov stond zelfs Duitsland en de Verenigde Staten toe militaire bases op zijn grondgebied te vestigen voor het conflict met de Taliban in buurland Afghanistan. Zo ontstond een verwoede geopolitieke slag om het strategisch gelegen Oezbekistan, soms aangeduid als de ‘new Great Game’, een verwijzing naar de wedijver om invloed in de regio tussen het de Britse en Russische rijk in de 19de eeuw.
Een bloedig keerpunt
Aan die politiek van openheid kwam in 2005 abrupt een einde door een bloedbad in de stad Andijon in de Ferganavallei, een multi-etnische, dichtbevolkte vallei die door de cartografen van de Sovjet-Unie met bizar kronkelende grenzen lukraak is opgedeeld tussen Oezbekistan, Kirgizië en Tadzjikistan. Het grootste deel van de vruchtbare landbouwgrond en natuurlijke hulpbronnen in de vallei, zoals aardolie en gas, vielen ten deel aan Oezbekistan, terwijl Kirgizië en Tadzjikistan de waterrijke bergketens kregen. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werden deze toevallige lijnen op de kaart pardoes omgezet in zwaarbewaakte grenzen, met vele problemen en schermutselingen tot gevolg. De Ferganavallei is bovendien aanmerkelijk dichtbevolkter, welvarender en traditioneel religieuzer dan de meeste andere regio’s van Oezbekistan. Toen in 2005 in Andijon een aantal mensen de straat opgingen na arrestaties van religieuze en van extremisme verdachte zakenlieden greep Karimov met harde hand in. Enkele honderden demonstranten vonden de dood en anderen vluchtten naar buurland Kirgizië.