Amerika was Ruslands gezworen vijand. Met de inauguratie van Trump lijkt daar een einde aan gekomen. De staatspropaganda verheerlijkt de nieuwe Amerikaanse president en verguist de 'establishment'-demonstranten die tegen hem te hoop lopen. Cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky over de warhoofdigheid van de commentatoren: 'Women of America is een wapen van Soros!'
door Andrei Arkhangelsky
'Je krijgt bijna de indruk dat Trump de leider is van Rusland. Waarom schrijft iedereen over hem?', vraagt iemand op het Russische Facebook, die laat is teruggekeerd van zijn kerstvakantie. Dat is natuurlijk deels koketterie en speelsheid, maar de formulering geeft aardig het gevoel van de laatste weken weer. Over Trump wordt nu in Rusland meer gesproken dan over Poetin, dat is het algehele gevoel. Men grapt al dat Poetin in de nieuwsbulletins zijn eerste plaats heeft moeten afstaan aan Trump.
De afgelopen tien jaar was ieder woord van de president van Rusland de opening van het journaal van de staatsmedia; die regel schenden was waarschijnlijk de gevaarlijkste verzetsdaad die je kon bedenken. De bittere waarheid is dat alleen Poetin zelf het besluit kon nemen 'zijn plaats aan Trump af te staan': geen enkele televisiebaas zou op eigen initiatief zo'n beslissing hebben aangedurfd.
Signalen aan Trump
Het is belangrijk voor Poetin om zijn loyaliteit aan de nieuwe Amerikaanse regering te tonen. Met behulp van de officiële media zendt hij signalen uit aan Trump. Maar het is niet minder belangrijk het binnenlands publiek en de hele wereld te tonen dat autoritair gedrag en retoriek vanaf nu geen archaïsche uitzondering meer zijn, maar opnieuw de norm zijn geworden. 'Het is bij ons nu net als in Amerika' klinkt paradoxaal, maar het is in Rusland het meest overtuigende argument.
De Russische propaganda is een veel te ijverige uitvoerder (zoals het Russische spreekwoord zegt: Dwing een dwaas tot God te bidden en hij slaat zijn voorhoofd te pletter). De propaganda heeft al kans gezien de gebeurtenissen in Amerika met een 'nieuwe Amerikaanse' en met de Russische revolutie van 1917 te vergelijken, met de ondergang van het kapitalisme en zelfs van de 'democratie', dat laatste als het scheldwoord zoals het in Rusland wordt opgevat.
Een andere verklaring voor de fixatie op Trump is vreemd genoeg propagandamoeheid. Hoe loyaal je ook bent, het is heel moeilijk tien, vijftien jaar hetzelfde te herhalen; over iets anders mogen praten is al een uitweg.
Wat verbaast is de snelheid waarmee de oordelen worden ingewisseld. De geopolitieke opponent van gisteren verandert plotsklaps in een vriend. Waren de demonstraties tegen Obama 'goede protesten', de demonstraties tegen Trump zijn fout. De nieuwslezer zegt nu dat 'zangeres Madonna weleens in de cel kan belanden' wegens haar beledigende optreden op de mars van de oppositie.
Een commentator op het [staatskanaal] Eerste Zender: 'Wie schreeuwt er zo op die Amerikaanse demonstraties? Een bejaard meisje met lage morele karaktereigenschappen!' 'Wie is dat?' wil de gespreksleider weten. 'Dat is Madonna! Ze hebben daar een soort Pussy Riot op touw gezet! "Women of America" is een wapen van Soros!'
Trump beschermen tegen 'liberalen'
Nog geen maand geleden was Amerika de schuld van alle onheil in Rusland. Nu vragen politicologen zich af hoe we Trump moeten helpen, hoe we hem moeten beschermen tegen de 'liberalen'. Een gewone burger moet wel gek worden van zo'n plotselinge omslag. We hebben dat trouwens eerder gezien: een jaar geleden, met Turkije [na het neerhalen van een Russisch vliegtuig boven Syrië was Turkije even volksvijand 1 in Rusland - red.]. Dit is geen Orwell meer, maar post-Orwell. In de officiële retoriek is een oude forumlering opgedoken, die nog uit de sovjet-tijd stamt: het 'gewone Amerikaanse volk' wordt tegenover de Amerikaanse elite geplaatst, alleen zijn nu niet de 'haviken uit het Witte Huis' de elite, maar de tegenstanders van Trump.
'De vijanden van Trump slapen niet.... Zal hij erin slagen zijn vijanden te breken, of zullen zij hem wurgen en verpletteren? De Angelsaksische elite, de aasgieren, de roofvogels, die tweehonderd jaar de baas zijn geweest in de wereld, worden eindelijk naar het tweede plan verdreven,' meldt de zoveelste commentator. De strijd met 'de elites' is een klassieke these die populisten in de hele wereld gebruiken. Het is niet meer dan linguistisch koorddansen (Trump behoort van kinds af aan tot de 'Amerikaanse elite'), maar het klinkt goed. 'Elites' zijn in de moderne Russische opvatting iets weinig talrijks, iets vreemds. Elitairheid is in Rusland verdacht, dus het woord komt als geroepen.
De kritische Russische intelligentsia herkent op zijn beurt in de tegen Trump protesterende Amerikanen zichzelf, zoals ze vijf jaar geleden in 2012 ging demonstreren. Natuurlijk voelt zij sympathie voor de protestanten. De dichter Lev Rubinstein schrijft: 'Het is begrijpelijk waarom mensen in Amerika naar protestbijeenkomsten gaan nog vóórdat Trump is ingezworen. Mensen voelen 'stilistische meningsverschillen' met de huidige president van Amerika en dat is voldoende. Zijn omgangsvormen zijn onverenigbaar met de democratie - dat alleen al is reden tot zorg. Tussen de woorden en de daden van een mens bestaat een verband: van een mens die zo spreekt kun je alles verwachten en we hoeven niet op zijn beslissingen te wachten om een reden voor protest te hebben.'
De critica Anna Narinskaja schrijft: het is niet voor niks dat de Womens March de trigger voor de protesten was: de aanval op hun vrijheden (voorlopig alleen nog symbolisch) is een aanval op de democratie zelf en dat is een aanleiding voor vrouwen én mannen om de straat op te gaan.'
Nieuwe Internationale
Als je de solidariteit met al die demonstraties in de hele wereld, inclusief Rusland, in aanmerking neemt kun je spreken van de geboorte van een nieuwe internationale, van de intelligentsia, die de belangrijkste tegenstander is van het groeiende populisme. Walter Steinmeier zegt dat met de komst van Trump 'de 20ste eeuw voorbij is'. Inderdaad tekenen zich vandaag de contouren van de toekomst voor ons af. Als we in termen van geopolitiek spreken dan gaat het nu niet om confrontaties tussen staten, maar om de confrontatie tussen twee verschillende psychologische uitgangspunten: van hen die bereid zijn meer verantwoordelijkheid op zich te nemen en van hen die daartoe niet bereid zijn. Zo krijgen de begrippen 'vrijheid' en 'democratie' onverwachts een nieuwe legitimiteit en actualiteit, een nieuwe inhoud.
Maar voorlopig kraait de conservatieve lobby in Rusland victroie. 'De leider van de Amerikaanse "Bikers for Trump" heeft voorgesteld een levende muur te organiseren om de orde te bewaren tijdens de inauguratie,' meldde radiostation Hier spreekt Moskou. Als belangrijk wapenfeit wordt gemeld dat na de inauguratie van Trump het onderdeel, gewijd aan de verdediging van de LGTB-gemeenschap, van de site van het Witte Huis is verwijderd. De conservatieve lobby in Rusland voelt stilistische verwantschap met Trump. Zij herkent in elke stap van de nieuwe Amerikaanse leider 'verwante trekken' - of wil zich daarvan overtuigd zien.
'De verslaggever van CNN kreeg op de briefing van het nieuwe hoofd van de presidentiële administratie pas na 47 minuten het woord!' meldt de correspondent van een regerings-radiostation verheugd. 'Is dat een vernedering?' wil de interviewer weten. 'Ik denk dat dat een vernedering is!' beaamt zijn gesprekspartner gretig.
Voor de propagandisten is de geschiedenis met Trump nog een aanleiding om te spreken uit naam van de Staat, uit naam van de Macht, van de meerderheid, en daarmee symbolisch geweld te plegen tegen de anderen. Het is allemaal getekend door een freudiaans verlangen om iemand te haten, een object van haat te hebben. Wie dat is is niet belangrijk.
Slechte dienst aan Poetin
Het Russische establishment hoopt vooral op Trump vanwege mogelijke opheffing van de sancties en de terugkeer naar de oude 'goede' regels van de late USSR, toen 'een deal sluiten met de VS' het belangrijkste was. Maar door Trump te verheerlijken bewijst de propaganda Poetin een slechte dienst: ze maakt Poetins succes afhankelijk van het succes van Trump. En als Trump begint te verliezen, zal Poetin in de ogen van de wereld ook 'verliezen'. Rusland maakt zichzelf daarmee opnieuw afhankelijk van het succes if falen van anderen, of dat nu landen zijn of leiders.
Rationeel is niet te verklaren waarom Rusland zulke hooggespannen verwachtingen heeft van de Amerikaanse president. Misschien is het een soort compensatie voor een collectief psychologisch trauma - mensen geloven al lang niet meer dat ze zelf iets kunnen veranderen en daarom hopen ze nu op redding van buitenaf, liefst van een tovenaar. Trump heeft nu de plaats ingenomen van de tovenaar uit de Russische sprookjes. Maar sprookjes vervliegen snel.