Vijf jaar geleden annexeerde Rusland de Krim. Wat is het daar nu eigenlijk mee opgeschoten? Volgens politicoloog Vladimir Pastoechov op de site Republic.ru kan Rusland de oorlog met Oekraïne niet winnen. Het zal de Russische economie kapot maken. Maar de Krim teruggeven is ook geen optie. Hij pleit voor een 'Krim-Kong', een onafhankelijke status voor het schiereiland onder internationaal toezicht. Een fris geluid.
'Groene mannetjes' bezetten vijf jaar geleden de militaire bases op de Krim. Het bleken Russische soldaten (foto Shutterstock)
door Vladimir Pastoechov
Bij uitzondering begin ik met iets persoonlijks. Ik heb mijn eigen Krim, geen Russische, geen Oekraïense, maar een sovjet-Krim. Die is eigenlijk ook gewoon 'sovjet gebleven, al is het schiereiland als een vaag voorwerp inmiddels in andermans handen overgegaan. Mijn Krim - dat was het tsarenpaleis van Livadia en daaromheen het grootste sovjet-sanatorium. Onlangs schreef persbureau RBK dat dat sanatorium is opgekocht door zakenman Konstantin Malofejev, sponsor van de 'Russische lente' {de annexatie van de Krim in 2014 werd in de Russische pers de 'Russische lente' genoemd - red.] Hij heeft zijn geld dus niet voor niks in de 'Russische lente' gestoken, hoewel paleizen natuurlijk eerder rieken naar 'herfsttij' en vergane glorie. Jammer, het was een goed sanatorium. De hoofdarts Tatjana Savtsjenko was een vriend van mijn ouders en daarom heb ik een vijftiental heerlijke zomers op de Krim doorgebracht.
Tatjana Savtsjenko heeft met haar enthousiasme alles gecreëerd wat nu het oog van Malofejev streelt: het paleis werd gerestaureerd, een enorme 'eetzaal' met een concertzaal gebouwd en voor die tijd werden surrealistisch moderne liften aangelegd naar de zee, honderd meter diep uitgehakt in de rotsen. Het park was gefatsoeneerd en schoongemaakt.
Het Livadia-paleis op de Krim, zomerverblijf der tsaren, waar in 1945 de Jalta-conferentie plaatsvond (foto Wikipedia)
Tatjana Savtsjenko was een Oekraïense, maar dat interesseerde destijds niemand. Ook was zij een overtuigd communist en zelfs deels een staliniste, lid van het partijcomité van Jalta en meer in die geest. Haar man, Vilen Osipovitsj, die aan het front had gevochten, krijgsgevangene van de Duitsers was geweest en in Stalinkampen had gezeten, had hele andere opvattingen en hij was de eerste die mij [het in de USSR verboden - red.] kampdagboek Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj van Aleksandr Solzjenitsyn en de Brief aan Stalin van Fjodor Raskolnikov te lezen gaf. Maar dat verhinderde hen niet tot hun laatste snik dol op elkaar te zijn. Het belangrijkste wat we door deze oorlog kwijtgeraakt zijn en wat vrede onmogelijk maakt is waarschijnlijk mensen te beminnen met wie we het niet eens zijn. Ik weet dat dit artikel bijna zeker zal worden verworpen in zowel Rusland als Oekraïne, maar ik hou van hen allemaal en daarom schrijf ik het ook op. Maar nu terzake.
Doodlopende steeg
Het probleem is niet dat het onmogelijk is geworden het eens te worden over de Krim vanwege de diametraal tegengestelde opvattingen erover. Het probleem is dat geen enkele van de voorgestelde benaderingen om uiteenlopende redenen acceptabel is.
Van wie is de Krim? Het is maar van welke kant je het bekijkt. Cultureel en historisch is ze - met bepaalde correcties - Russisch. Waarom met correcties? Omdat de Krim en trouwens ook de Donbas een heel specifieke subcultuur heeft. Men spreekt er Russisch, maar denkt Oekraïens. Men spreekt er trouwens grotendeels soerzjik [benaming voor locaal Russisch-Oekraïens mengtaaltje - red.] en daar moeten we rekening mee houden, als we niet alles totaal bij het verkeerde eind willen hebben.
Maar dat geeft je nog niet het recht de Krim met geweld van Oekraïne af te pakken. Want politiek gesproken (en vanuit het internationaal recht bezien) is de Krim Oekraïens en zo wordt dat gezien door de hele wereld, met inbegrip van Belarus. Maar ook dat betekent nog niet dat je haar niet op goed moment zou kunnen teruggeven. De daad van agressie heeft een nieuwe politieke realiteit geschapen, die je niet meer kunt wegdenken. Het verleden is dood en geen tranen of verwensingen, geplengd op zijn graf, kunnen het weer tot leven wekken. Maar als je de Krim niet kunt teruggeven dan betekent dat nog niet dat je hem kunt houden. Zolang het probleem van de Krim niet is opgelost zal die oorlog voortduren, al is het een koude. Maar eeuwige oorlogen bestaan niet.
Van welke kant we het ook bekijken: overal loopt de steeg dood. Er zijn geen eenvoudige oplossingen. Russen die zeggen: 'De Krim is van ons', liegen. De mensen die zeggen dat we hem terug kunnen geven draaien erom heen. En wie denkt dat het probleem 'zichzelf zal oplossen' en in vergetelheid weg zal zinken vergissen zich. Het is een buitengewone situatie en die eist buitengewone stappen, zodra de voorwaarden voor een oplossing zich voordoen.
'Teruggeven kan niet, dus houden...'
Voor de kleine denkende minderheid in Rusland is het geen vraag wat er met de Krim moet gebeuren. Het antwoord is duidelijk: teruggeven. Formeel gesproken heeft de denkende minderheid misschien gelijk, maar zoals zo vaak denkt ze niet door. Met haar redetwisten is in Rusland net zo ondankbaar als ruziën met de meerderheid.
Een vrije discussie is trouwens in tijden van oorlog (al is die officieel niet verklaard) sowieso een utopie. Waar men in Rusland de juridische kant van de zaak probeert te negeren en een referendum op een de facto bezet territorium beschouwt als de legitieme grond voor inlijving in een staat die die bezetting sponsort, daar weigert men in Oekraïne zich te verdiepen in etnografische en historische details.
De agressie heeft het, als het ware, tot een daad van onfatsoen gemaakt om gewag te maken van het feit dat dit eeuwenlang het grondgebied van het Russische imperium was, haar militaire trofee was, en dat deze grond niet alleen een materiële waarde vertegenwoordigde, maar dat er ook gebeurtenissen hebben plaatsgevonden die heel belangrijk waren voor de vorming van het Russische nationale bewustzijn. En tenslotte dat het grondgebied is waar mensen wonen die de Russische taal en cultuur als hun eigen beschouwen.
Poetin feliciteert veteranen bij het vijfjarig feest van de annexatie van de Krim in Sevastopol (foto Kremlin.ru)
Als je schrijft of spreekt over de Russische Krim, dan rechtvaardig je als het ware agressie. Helaas leidt dat tot incorrecte conclusies. De voorgeschiedenis van de 'Krim-kwestie' verzwijgen, doen alsof die kwestie helemaal niet bestaat, is zelfbedrog. Maar dat is niet het ergste: mensen kunnen tientallen decennia uitstekend leven met bedrog, zonder daar last van te hebben. Wat slecht is, is dat die mensen oplossingen voorstellen die in de praktijk onmogelijk zijn, zoals bijvoorbeeld teruggave.
Is de teruggave van de Krim aan Oekraïne de juiste en zelfs enig mogelijke wettelijke beslissing? Zeker, als het recht geschonden is, dan moet het in ere hersteld worden. Maar mag die beslissing leiden tot andere onwettige gevolgen die even zware consequenties hebben? Zeker niet, vooral niet omdat de Krim cultureel en historisch Russisch is. Je kunt een miljoen mensen niet gewoon als een koffer teruggeven.
Die mensen zijn dol-enthousiast de grens overgestoken en het staat wel vast dat ze, zelfs bij absolute keuzevrijheid, niet meer met evenveel enthousiasme de terugtocht zullen aanvaarden. Al was het maar omdat ze hun taal- en cultuur-band met Rusland werkelijk voelen. Daar komt bij dat ze de wraak vrezen van de Oekraïners die zich vernederd voelen en jarenlang bloed en tranen hebben vergoten. De realiteit is dat men die mensen dan met geweld terug zal moeten dwingen naar Oekraïne. En zelfs als de Oekraïense overheid zich uitermate vredelievend zou opstellen, dan nog zal men het onvermijdelijke verzet van een aanzienlijk deel van de Krim-bevolking moeten onderdrukken. En zo'n proces gaat nu eenmaal niet zonder excessen en uitglijders.
Elke poging tot restitutie van de Krim aan Oekraïne leidt ertoe dat we het herstel van het internationaal recht inruilen voor een humanitaire catastrofe en de schending van de rechten van tienduizenden mensen die tegen die teruggave gekant zijn. Dat vreedzaam initiatief zal leiden tot een nieuwe locale oorlog met grote aantallen slachtoffers.
Geen enkele Russische regering, van welke ideologische snit ook en hoezeer zij zich ook zal afzetten tegen het huidige regime, kan het zich veroorloven lang vast te houden aan een beleid tot gedwongen teruggave van de Krim, zonder het risico te lopen weggevaagd te worden door een golf van verontwaardiging. De variant dat Rusland op dat moment mogelijkerwijs zelf bezet is en dat de regering dus geen rekening hoeft te houden met de reactie van de bevolking laat ik even buiten beschouwing. Praktisch gesproken is de meest eenvoudige en voor velen moreel en juridisch meest onberispelijke oplossing dus onuitvoerbaar.
'Teruggeven, niet houden...'
En waarom zouden we de Krim eigenlijk afgeven als je daarmee zulke risico's loopt? We hebben hem nu eenmaal ingepikt, misschien niet helemaal netjes (maar wie is er zonder zonde?), maar het is toch een historische rechtvaardigheid. Zelfs als de wet niet aan onze zijde staat, dan staat de waarheid wel aan onze kant en in de waarheid verschuilt zich het recht - zo ongeveer luidt de redenering van [de patriottisch gezinde filmregisseur - red.] Nikita Michalkov. Laat de Krim Russisch blijven en laat wie daartegen is het maar eens wagen hem weer af te pakken! Wij beschikken over een grote bom, veel geld en 'beleefde mannetjes' om dat te verhinderen! Zo ongeveer redeneert de meerderheid, vanuit de onderbuik.
Het is dom de ogen te sluiten voor het feit dat de annexering van de Krim niet uit de lucht kwam vallen. Bijna letterlijk vanaf het moment van de ondertekening van de 'protocollen van Belovezjije' [op 8 december 1991 bekrachtigden de presidenten van Rusland, Oekraïne en Witrusland daar de ontbinding van de Sovjet-Unie - red.] groeide er in Rusland een doffe onvrede dat de Krim aan Oekraïne was toegevallen. Al eind jaren 90 werd de Krim voor een aanzienlijk deel van de Russische bevolking een symbool van politieke onrechtvaardigheid, symbool voor het 'syndroom van Versailles', ontstaan tegen de achtergrond van het vernederende en roemloze uiteenvallen van het sovjet-imperium. Van tijd tot tijd laaide die politieke veenbrand op. Nu eens trad [de Moskouse burgemeester - red.] Loezjkov in Sevastopol op met een vlammende redevoering, dan weer kreeg een of andere Zatoelin [parlementariër die de belangen van de ex-sovjet-staten diende te behartigen - red.] een epileptische aanval over de 'Russische Krim'. Maar het ging om een algemeen gevoelen. De Krim, die daarvoor slechts één groot sovjet-sanatorium' was geweest, werd opeens het 'sacrale', ja bijna nieuwe 'Russische Athene'.
Porosjenko als opperbevelhebber van het leger; op 31 maart wil hij herkozen worden (foto Shutterstock)
Het is dubbel treurig dat Oekraïne en de Oekraïners die gekrenktheden helemaal niet verdiend hebben, ze hebben er eigenlijk niks mee te maken. Als de Russische patriotten al gekrenkt waren, dan hebben ze dat enkel en alleen aan zichzelf te danken. Oekraïne heeft noch in de jaren 50, noch in de jaren 90 een enkel initiatief genomen om de Krim te verwerven. Het heeft de Krim niet veroverd noch met list en bedrog overmeesterd. Het schiereiland is hen gewoon cadeau gedaan, sterker nog: opgedrongen. [Politburoleider Chroesjtsjov deelde de Krim in 1954 in bij de Oekraïense Socialistische Sovjet-republiek, een van de 15 Unierepublieken van de USSR - red.] Eerst was het een zuiver bestuurskundig-adinistratieve maatregel, om de bestuursuitgaven van het sovjet-Imperium te optimaliseren. Er was geen enkele politieke bijbedoeling, omdat Oekräine werd beschouwd als onvervreemdbaar deel van het imperium, welks grenzen op elk willekeurig tijdstip konden worden aangepast.
Voor zover valt op te maken uit de documenten is het team van Jeltsin in de koortsachtige haast rondom Belovezjije gewoon vergeten de kwestie van de Krim aan te snijden. Of wellicht heeft ze dat niet aangedurfd, om de beslissing over de liquidatie van de USSR niet te compliceren of te traineren (allen vreesden dat Gorbatsjov op tijd bij zou komen en de machtsgreep in Moskou ongedaan zou maken). Toen men een paar jaar later bij zinnen kwam was het al te laat om het terug te draaien en toen besloot men de Krim in te wisselen voor een non-nucleaire status voor Oekraïne, wat bekrachtigd werd in het memorandum van Boedapest. De Krim bleef wettelijk en feitelijk Oekraïens.
Bij alle discussie over het falen van Oekraïne is haar belangrijkste prestatie dat het ondanks alles NIET uiteen is gevallen
Het vijgenblad van het Krim-referendum verhult oorzaak en gevolg van dit conflict maar ternauwernood. Staatsgrenzen verandert men niet op basis van een vrije wilsbeschikking van de inwoners van een afzonderlijk territorium, zelfs als die wilsuitdrukking volstrekt vrij plaatsvindt (wat, gezien de details van de 'Russische lente' en de hoeveelheid in Rusland uitgedeelde medailles 'Voor de Krim' uitermate dubieus is). Als het anders was, zou geen enkele grens nog enige zekerheid meer bieden.
Zulke gevallen als de Krim zijn er oneindig veel in de wereld maar het internationaal recht geeft geen toestemming om grondgebied af te pakken, wanneer de bevolking opeens het brandende verlangen heeft in de buurstaat te gaan wonen. Een referendum is van politiek en sociologisch standpunt bezien een interessant ding, maar het is in dit geval op geen enkele manier een wettige regeling. Daarom zal de aansluiting van de Krim buiten Ruslands grenzen altijd beschouwd worden als een daad van agressie. Hoe ernaar gekeken zal worden is een andere vraag, maar beoordeeld wordt het zo en niet anders.
Waarom is dat belangrijk? Omdat het enig licht werpt op het perspectief. De 'Krim-partij' die het besluit nam over de hereniging van het schiereiland met Rusland, had zijn eigen afweging en die was gebaseerd op twee valse veronderstellingen: ten eerste, dat Oekraïne heel snel uiteen zal vallen in twee delen waarvan het grootste deel een Moskougetrouw regime zal krijgen en ten tweede, dat het Westen natuurlijk een tijdje zal mopperen, maar die agressie uiteindelijk zal slikken en de Krim als Russisch zal erkennen, wellicht niet de jure maar dan toch zeker de facto, zoals het vroeger de annexering van de Baltische republieken door de USSR heeft geslikt.
Beide veronderstellingen bleken grove strategische missers. En nu er, vijf jaar na dato, zo veel wordt geredetwist over de 'verworvenheden' en 'mislukkingen' van Majdan moet vastgesteld worden dat het belangrijkste succes van Oekraïne erin bestaat dat het NIET uiteen is gevallen - en onder de gegeven omstandigheden is dat een hele prestatie.
De 'prijs van de Krim' is dus veel hoger gebleken dan we ons vijf jaar geleden in de meest vreselijke politieke nachtmerries konden voorstellen. De inlijving van de Krim is een van de grootste geopolitieke catastrofes in de geschiedenis van het imperium geworden. De Krim is synoniem voor oorlog. Dat begrijpt vandaag de dag lang nog niet iedereen, maar toch is het zo. De inlijving heeft Rusland meegesleurd in een lange uitputtende oorlog met het Westen (met een vijandiggestemde neutraliteit van China). Voorlopig is het een Koude Oorlog, gecompliceerd door een serie perifere proxy-conflicten in de Donbas, Syrië en deels in Afrika. Waarschijnlijk zal het een koude oorlog blijven, hoewel er risico's zijn dat ze zich ontwikkelt tot een wereldwijd nucleair conflict. Maar het is een eindeloze oorlog, die langzaam alle sappen uit Rusland zal wegzuigen, totdat het bloedeloos achterblijft. Het is erger dan Afghanistan, al snappen niet veel mensen dat.
De Krim is de hoeksteen van deze oorlog. Zolang die steen op zijn plek ligt komt er aan die oorlog geen einde. De hele Russische buitenlandse politiek na de 'Russische lente' is een poging het Westen ervan te doordringen zich terug te trekken. Rusland verhoogt keer op keer de inzet in de hoop uiteindelijk alles tesamen, de Donbas, Syrië, Libanon en Lybië (de lijst groeit nog aan) in te wisselen tegen de Krim om de langverbeide vrede te bereiken. Dat is een utopie - er komt geen adempauze. Om dat te snappen hoef je geen profeet te zijn, het is voldoende om het BBP van Rusland met de totale BBP van het Westen te vergelijken. Het Westen heeft geen haast, het is een lange oorlog om grondstoffen. De beer is in de Krimval getrapt.
Dat is eigenlijk ook het antwoord op de vraag waarom we het er niet bij kunnen laten zitten. Omdat de Krim de oorzaak is van een oorlog die Rusland lang kan voeren maar niet kan winnen. Die oorlog zal vroeg of laat de Russische economie kapotmaken. Misschien gebeurt dat pas na Poetin, of al eerder. Belangrijk is niet het moment, maar de uitkomst. Wanneer de prijs van een oorlog zo hoog is dat het het voortbestaan van Rusland zelf begint te bedreigen, dan moeten we iets doen aan de oorzaak van die oorlog, de Krim.
En dus ben je van niemand...
Dus zelfs als de Russische top onder druk van een nieuwe koude oorlog begint na te denken over de vraag hoe die Krim-knoop ontward moet worden is het erg onwaarschijnlijk dat men het zich kan veroorloven de Krim terug te geven aan Oekraïne. Even onwaarschijnlijk is het dat Oekraïne een militaire oplossing voor het probleem vindt of zoveel voortgang maakt met zijn economische en politieke hervormingen, dat de inwoners van de Krim massaal terug willen keren in zijn schoot en een nieuw referendum zullen houden (hoewel dit de goedkoopste en humaanste weg zou zijn).
We moeten dus op zoek naar complexere en op compromissen gerichte oplossingen. Een daarvan zou kunnen zijn de Krim om te vormen tot een zelfstandig subject van het internationaal recht, dat functioneert onder gezamenlijke bescherming van Rusland en Oekraïne, met garanties van de kant van de Europese Unie en de VS, een soort van Krim-Kong.
De Krim is de oorzaak van een oorlog met het Westen die Rusland lang kan voeren maar niet kan winnen
Zo'n compromis bespaart zowel Rusland als Oekraïne gezichtsverlies en voorkomt een humanitaire catastrofe op de Krim. Er zijn tal van beren op het pad, zelfs als beide partijen de politieke wil zouden hebben. Om deze variant tot een succes te maken moeten we afspraken maken over decriminalisatie en demilitarisatie van de Krim. Economisch zou de Krim kunnen bestaan als een vrije zone met een gemeenschappelijk bestuur. Voorwaarde is wel een nieuw referendum onder toezicht van internationale waarnemers.
De huidige dubbelzinnige situatie van de Krim is instabiel. Ze is het gevolg van een hele serie fouten en misdaden die in de loop van tientallen jaren zijn begaan door beide partijen in het conflict. Vroeg of laat al dat ertoe leiden dat de grootse profetie van de schrijver Vasili Aksjonov uit zal komen en het schiereiland zal veranderen in 'Het Krim-eiland' dat zich losmaakt van de oevers van Rusland en Oekraïne en zelfstandig wegvaart.
Dit artikel verscheen in het Russisch op de site Republic.ru