Aleksej Navalny wordt bewonderd om zijn onverschrokkenheid, zijn doorzettingsvermogen, creativiteit en humor. Toch klinken er als het over hem gaat altijd bezwaren, ook uit onverdachte hoek. Pas op, zo waarschuwen sommige Russische oppositiepolitici, hij is een populist en een xenofobe nationalist, die eenmaal met macht bekleed wel eens heel gevaarlijk zou kunnen zijn. Slaat dat ergens op?
Navalny op het vliegveld op 17 januari, teruggekeerd in Rusland. Schermafdruk Current Time media
door Hella Rottenberg
Nadat zijn pogingen om als politicus een rol te spelen binnen het systeem strandden, omdat het Kremlin geen concurrent duldde, is Navalny een serieuze uitdager van de heersende macht geworden. De poging hem definitief uit te schakelen had een boemerangeffect. Niet alleen overleefde Navalny de aanslag, maar hij keerde als held en onbetwist oppositieleider terug naar Rusland. De paradox werd door cultuurcriticus Andrej Archangelski mooi verwoord: ‘Navalny zit wel en niet in de politiek. Hij stapt in de bek van de walvis en hoopt dat de walvis (de staat) hem niet zal kunnen verteren.’
Stel nu eens dat de walvis hem uitspuugt, wat voor een Rusland staat Navalny dan voor ogen?
Leven in waarheid en vrijheid
Vorige week, toen hij in hoger beroep veroordeeld werd tot ruim tweeëneenhalf jaar gevangenis, sprak hij in zijn laatste woord zijn credo uit. De oppositieleuze ‘Rusland zal vrij zijn’ vulde hij aan met ‘Rusland zal gelukkig zijn’. Zijn toespraak klonk als een echo van Sovjet-dissident Aleksandr Solzjenitsyn, die in 1974 in een open brief aan de Sovjet-leiders opriep de leugen van zich af te schudden en in waarheid te leven. Zo deed Navalny een appel op de rechters, de aanklagers en de politie om niet bang te zijn voor de waarheid en voor mensen (zoals hij en zijn medestanders) die in waarheid willen leven. ‘Denkt u zich eens in, hoe heerlijk het leven zou zijn zonder dat permanente gelieg, zonder de leugen.’ Hij schilderde ze voor hoe prettig ze zouden werken, als ze van hogerhand geen telefoontje kregen om iemand te veroordelen of een valse aanklacht in elkaar te zetten en, in plaats daarvan, professioneel zouden rechtspreken en respect en een behoorlijk salaris zouden krijgen.
Vrijlating van politieke gevangenen en hervorming van de rechterlijke macht zijn voor Navalny prioriteiten. Als (geblokkeerde) kandidaat voor de presidentsverkiezingen van 2018 presenteerde hij een programma met de leuze ‘Tijd om te kiezen’ waarin de bestrijding van sociale ongelijkheid en corruptie, het garanderen van onafhankelijke rechtspraak, vrije pers en vrije verkiezingen voorop stonden. In het recente interview met de econoom Sergej Guriev legt hij ook nog de nadruk op veranderingen die de macht van de president verlegt naar het parlement.
Navalny 20 februari in de rechtbank, laatste woord 'Rusland zal gelukkig zijn'
In zijn visie voor de toekomst zal een gesloten systeem van machthebbers die elkaar in politiek en economie de bal toespelen, moeten worden opengebroken en zal iedereen voor de wet gelijk worden behandeld. De nog steeds voortdurende politieke en maatschappelijke worsteling in Oekraïne na de omwenteling in 2014 laat zien hoe complex, traag en onzeker zo’n proces is. De ‘tien jaar’ die volgens Navalny in zijn interview met Guriev nodig zijn om Rusland te hervormen, klinken erg optimistisch. Maar de plannen zelf roepen noch bij de democratische oppositie in Rusland noch in het Westen bevreemding of weerstand op.
Tirade van Javlinski
Toch klinken er als het over Navalny gaat altijd twijfels over zijn ideeën, ook uit onverdachte hoek. Zijn democratische waarden zouden een sausje zijn, waarmee hij zijn ware politieke methoden en overtuigingen bedekt. Grigori Javlinski, oprichter van de links-liberale oppositiepartij Jabloko, barstte een paar weken geleden uit tegen Navalny in een vernietigend artikel, getiteld ‘Zonder poetinisme en populisme’. Hij noemde Navalny een demagoog die een massa op de been brengt, zonder dat hij gearticuleerde doelen formuleert. Daarmee brengt hij volgens de Jabloko-politicus jonge mensen in gevaar ter wille van zijn eigen machtswellust.
Navalny’s onthullingen over corruptie van de machtselite hebben geen enkel praktisch gevolg, stelde Javlinski. Alles blijft bij het oude. Het enige effect is het opwekken van primitieve maatschappelijke woede. Ook bracht hij Navalny’s band met extreem-nationalistische activisten in herinnering. Javlinski waarschuwde: ‘Navalny steunen of niet steunen als politicus moet ieder voor zich weten. Maar men moet begrijpen dat een democratisch Rusland, respect voor mensen, vrijheid, een leven zonder angst en onderdrukking niet samengaan met de politiek van Navalny.’
Grigori Javlinski (links) te gast bij radiostation Echo Moskvy geeft uitleg over zijn pamflet tegen Navalny. Schermafdruk YouTube
Het moment van zijn tirade – drie dagen nadat Navalny in een overduidelijk politiek proces voor jaren werd opgesloten – kwam Javlinski in kringen van de democratische oppositie op verwijten van verraad te staan. Zijn motieven werden gewantrouwd: hij zou als leider van de enig toegelaten echte oppositiepartij zijn kans op zetels in de Doema, waarvoor in het najaar verkiezingen zijn uitgeschreven, hebben willen veiligstellen. Ook de kritiek op de inhoud was niet mals: overdreven, onjuist of zelfs letterlijk gekopieerd van het Kremlin.
De kwesties die Javlinski aanroerde, verdienen niettemin nadere beschouwing, omdat ze steeds weer boven komen drijven en de beoordeling van Navalny en zijn beweging kleuren.
Nationalisme, xenofobie, racisme
De racistische en xenofobe uitspraken die Navalny achtervolgen, dateren voornamelijk uit 2007 toen hij een van de aanvoerders was van de nationalistische beweging Narod (‘Volk’ en afkorting van Nationale Russische Bevrijdingsbeweging). In dat jaar hadden Javlinski en Jabloko met hem gebroken omdat Navalny deelgenomen had aan de ‘Russische mars’ waarin neo-nazi’s en skinheads meeliepen en waar leuzen klonken als ‘Rusland voor de Russen’ en ‘Stop het spekken van de Kaukasus’.
Navalny als deelnemer aan de 'Russische mars'. Foto marsh.info
De liberaal-democratische beweging was mislukt, zei hij in interviews, omdat deze een taboe legde op het de immigratievraagstuk. Rusland werd overstroomd met migranten uit Centraal-Azië en de Kaukasus, die mafiose praktijken, conflicten en een (islamitisch) waardepatroon meenamen waarvan Russen niet gediend waren, vond Navalny. Hij wilde illegale migranten uitzetten en een visumregime invoeren voor inwoners van de voormalige Sovjet-republieken uit deze gebieden. Het manifest van Narod voor ‘nationale herrijzenis, vrijheid en rechtvaardigheid’ formuleerde het zo: ‘Een verstandige migratiepolitiek is een prioriteit voor de staat. Mensen die bij ons thuis komen, maar onze wetten en tradities niet respecteren, moeten het huis worden uitgezet.’ Nationalisme moest, zei Navalny, ‘de kern worden van het politiek systeem in Rusland’.
Videofilmpjes
In een videofilmpje voor Narod speelde hij een tandarts die een rotte kies trekt. ‘Een kies zonder wortel is dood. Een nationalist is iemand die niet wil dat uit het woord Rusland de Russische wortel wordt weggehaald. Wij hebben het recht Russen te zijn in Rusland en we verdedigen dat recht.’
Behalve voor migranten waren Russen in die jaren bang voor terroristische aanslagen. Tsjetsjeense opstandelingen, tegen wie het Russische leger twee genadeloze oorlogen (in 1996 en 1999) had gevoerd, hadden grote aanslagen in Rusland gepleegd. Hoewel de oorlog voorbij was en de door Poetin in het zadel geholpen warlord Ramzan Kadyrov de rust bewaakte, was de dreiging van aanslagen niet weg. Daar speelde Navalny op in.
Ook uit 2007 dateert een videofilmpje van Navalny voor Narod, waarin mannen die eruit zien als islamitische strijders, vergeleken worden met kakkerlakken. Navalny speelt dit keer een huisvader die ongedierte bestrijdt. Op tafel liggen een pantoffel, een vliegenmepper en een pistool. Een reuzekakkerlak en een monsterlijke vlieg belagen het huis. ‘Wat te doen als de kakkerlak te groot is en de vlieg te sterk’ om met een pantoffel of een mepper te doden?, vraagt Navalny, terwijl op de achtergrond een foto verschijnt van baardige kerels, exemplaren van de ‘Homo Sapiens Excessicus’. ‘In dat geval’, zegt Navalny, ‘adviseer ik een pistool’. Het filmpje eindigt met de tekst ‘vuurwapens moeten worden toegestaan’.
In zijn manifest stelde Narod dat het ‘huidige Rusland de rechtmatige opvolger is van alle vormen van de Russische staat, van het Kievse Rus en Novgorod tot en met de USSR’. Welke consequenties hieruit voortvloeien, maakte de tekst niet duidelijk, behalve dat elke Rus staatsburger mocht worden en terug mocht keren naar Rusland.
Daarnaast sprak Narod zich uit voor zelfstandigheid van de – door Moskou gesteunde – separatistische republiekjes in Moldova (Transnistrië) en Georgië (Abchazië en Zuid-Ossetië) als zijnde ‘onze historische bondgenoten’. In lijn hiermee steunde Navalny in 2008 de Russische oorlog tegen Georgië, toen dit land probeerde om Zuid-Ossetië te heroveren.
Grassrootbewegingen
De Amerikaans-Russische journaliste Masha Gessen worstelt al jaren met conflicterende gevoelens voor Navalny, zo schreef ze vorige week in The New Yorker. Enerzijds is hij een uitzonderlijk moedige tegenstander van het Poetin-regime, anderzijds heeft hij zich verbonden met ultranationalisten en verwerpelijke dingen gezegd. Ze heeft geprobeerd na te trekken waar het nationalisme van Navalny vandaan kwam en hoe hij er nu over denkt.
Ze gaat daarvoor onder anderen te rade bij de bekende kritische journaliste Jevgenia Albats. In 2004 begon Albats jonge mensen te coachen bij het opzetten van politieke grassrootbewegingen. Een van haar ‘pupillen’ was Aleksej Navalny. Terwijl Poetin heimwee naar het Sovjet-imperium propageerde en links-liberale ideeën niet aansloegen, zochten opposanten van het Kremlin naar een breed platform waarop zij zich konden verenigen en kwamen uit bij nationalisme in een of andere vorm. Ze dachten dat Poetin alleen door een gesloten front verslagen kon worden. Ook Albats was daarvan overtuigd. Zij was het die Navalny suggereerde, zo vertelt ze aan Gessen, om mee te lopen in de Russische Mars. Ze gingen er samen heen, waarbij Albats opzichtig een davidster opspelde. Ze probeerden in gesprek te komen met skinheads en andere radicalen, maar dat lukte niet. Of Albats zich later achter de oren heeft gekrabd, toen Navalny in het etnisch-nationalisme en een anti-immigrantenagenda een politiek thuis vond, vertelt het verhaal niet.
De 'Russische mars', Moskou 2008. Foto Wikipedia.ru
Sinds Narod rond 2010-2011 een stille dood stierf, is Navalny niet meer betrapt op racistische en xenofobe uitspraken. Hij verlegde zijn aandacht naar het aanpakken van corrupte machthebbers en verkiezingsfraude, en liet het nationalisme min of meer liggen. In zijn campagne voor de post van burgemeester van Moskou, in 2013, pleitte hij nog voor een visumregime voor migranten uit Centraal-Azië. In 2018 tijdens zijn campagne voor presidentskandidaat kwam het thema migratie nauwelijks meer aan bod. Hij heeft zich verontschuldigd voor de grove scheldwoorden die hij in het verleden gebruikte, maar zijn ideeën nooit expliciet afgezworen.
Leonid Volkov, de campagneleider van Navalny, zegt tegen Masha Gessen dat Navalny spijt heeft van zijn Russisch-nationalistische video’s in 2007, maar dat hij ze niet van YouTube haalt omdat ze een ‘historisch feit’ zijn. Over immigratie heeft hij zijn standpunt bijgesteld onder invloed van de econoom Sergej Guriev. Rusland heeft arbeidsmigranten nodig, maar dit moet gereguleerd worden met werkvergunningen en belastingplicht, vindt Navalny nu. Navalny is nog steeds voor het toestaan van vuurwapens, zegt Volkov, die het daar zelf niet mee eens is.
Krim, Donbas, Oekraïne
Navalny roept bij de democratische oppositie ook weerstand op met zijn standpunt over de Krim. Hij zou het schiereiland niet teruggeven aan Oekraïne, als hij het voor het zeggen kreeg. In een interview met het radiostation Echo Moskvy in het najaar van 2014, zei hij dat de Krim ‘deel zal blijven uitmaken van Rusland en in de afzienbare toekomst nooit meer bij Oekraïne zal horen’. Hij erkende dat met de annexatie van de Krim alle internationale regels ‘flagrant’ waren geschonden, maar dat de Krim nu ‘natuurlijk de facto bij Rusland hoort’. ‘De Krim is van de mensen die op de Krim wonen’ en hij adviseerde de Oekraïners zich daarbij neer te leggen.
Om de wettige status van de Krim te versterken, zou er nogmaals een volksraadpleging, ditmaal ‘normaal’ moeten worden georganiseerd, zei hij. Op de Krim hield Rusland in maart 2014 een omstreden en haastig referendum, waarmee het de annexatie een mandaat van de bevolking verleende. Volgens de autoriteiten stemde bijna 97% van de kiezers voor aansluiting bij Rusland.
In 2017, tijdens zijn campagne voor het presidentschap, lichtte Navalny zijn standpunt nogmaals toe. ‘Het Krim-probleem behoort nu tot de categorie van de territoriale conflicten waarvoor geen oplossing bestaat. Daar zijn er veel van in de hele wereld. Kijk naar Israël. Er is een enorme hoeveelheid resoluties van de Veiligheidsraad van de VN, een berg aan vredesconferenties, er zijn een triljoen boeken geschreven over de wegen die tot vrede zouden kunnen leiden. Maar wat kunnen we met de Krim doen, nu iedereen daar een Russisch paspoort heeft gekregen?', zei Navalny in een interview met Bloomberg. 'Ik kan als president één ding garanderen - dat ik daar een eerlijk referendum zal doorvoeren en zal pogen de situatie te normaliseren.’
De Russische buitenland-analist Vladimir Frolov billijkt dit standpunt. Navalny betrekt volgens hem de realistische positie van een vaderlandslievend staatsman, die begrijpt dat geen enkele democratisch gekozen president van Rusland zoveel macht zal hebben dat hij tegen twee miljoen Russische burgers op de Krim kan zeggen dat Rusland ze in de steek laat en hen tegen hun zin overdraagt aan een andere staat.
Grenspost van het Oekraïense regeringsleger bij de Donbas (Bron: Armiya Inform, armyinform.com.ua)
Tegelijkertijd is Navalny van mening dat Rusland moet stoppen met de inmenging in de Donbas. Een oplossing ziet hij door te erkennen dat Rusland de separatisten in de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loegansk heeft gesteund en door de Minsk-akkoorden snel uit te voeren, zodat Oekraïne de soevereiniteit over het gebied terugkrijgt.
In Oekraïne roept Navalny gemengde gevoelens op. Zijn standpunt ten aanzien van de Krim en uitspraken zoals dat hij ‘helemaal geen verschil tussen Russen en Oekraïners’ ziet, worden hem hoogst kwalijk genomen. Minister van Buitenlandse Zaken Dmytro Koeleba steunt nu wel de eis tot vrijlating van Navalny, omdat hij ‘onterecht vastzit en de vijand is van Poetin’. Maar mocht hij ooit president van Rusland worden, dan moet hij zijn standpunt ten aanzien van de Krim herzien, zo haastte Koeleba zich toe te voegen.
Populisme, actiemethoden
Navalny maakt zijn politieke strijd tot een duel tussen Poetin en hemzelf. Tussen hemzelf die het volk vertegenwoordigt versus Poetin, de belichaming van de corrupte elite. Daarbij is hij bereid met iedereen samen te werken, zolang die maar tegen de heersende macht is. Omdat zijn eigen beweging bij verkiezingen geblokkeerd wordt, bedacht Navalny in 2019 een methode van ‘slim stemmen’. Hij riep de kiezers op 'de neus dicht te knijpen' en te stemmen op de relatief fatsoenlijkste kandidaat of een kandidaat met de meeste kans, mits deze niet tot regeringspartij Verenigd Rusland behoorde.
Daar zitten ook kandidaten bij die voor een democratische oppositie onaanvaardbaar zouden moeten zijn. Voor Navalny is het een verdedigbare tactiek. ‘Het zijn lang niet allemaal prettige mensen, want fatsoenlijke mensen worden niet als kandidaat toegelaten, al helemaal niet na Belarus. Onze taak is te zorgen dat mensen stemmen voor een onplezierige kandidaat die de ergste kandidaat kan verslaan’, zo zei hij onlangs tegen de populaire Russische vlogger Joeri Doed.
Joeri Doed (rechts) interviewt Aleksej en Julia Navalny. Schermafdruk YouTube
Aan de tand gevoeld door Der Spiegel, afgelopen oktober, antwoordde hij: ‘Ik ben niet geschockeerd als een van de door ons gesteunde kandidaten een Lenin-speldje draagt. In Duitsland hebben jullie al een democratie. Wij moeten eerst een coalitie van alle krachten smeden, die zich sterk maakt voor wisseling van de machthebbers en voor onafhankelijkheid van de rechtspraak.’ Politieke richtingen, zo heeft Navalny ook in eerdere interviews verklaard, zijn nu niet relevant. Als Poetin weg is, kan de coalitie uiteen vallen en ieder z’n eigen weg gaan. Iemand als Javlinski ziet dit als het bewijs dat Navalny geen principes heeft en alleen uit is op de macht.
Opportunisme of consistent op zoek naar meerderheid?
Navalny’s opvattingen lijken inderdaad nogal eens te schuiven. In 1999 sloot hij zich aan bij de links-liberale Jabloko van Javlinski, maar toen Jabloko in 2003 de verhoogde kiesdrempel voor het parlement niet haalde, raakte hij zijn geloof in een liberaal programma kwijt. Als volgende stap in de politieke arena richtte hij samen met onder anderen Zachar Prilepin de nationalistische beweging Narod op.
Zachar Prilepin doet dit jaar ook mee aan verkiezingen met zijn partij 'Voor de waarheid'
Prilepin, cultauteur en rapper, was een leeftijdgenoot die geweld verheerlijkte en in 1996 vrijwillig was gaan vechten tegen Tsjetsjeense opstandelingen. Anders dan Navalny, bleef Prilepin zijn ultranationalistische weg vervolgen en stortte zich in 2014 in de oorlog om de Donbas aan de kant van de Oekraïense separatisten. Sindsdien verschilt Prilepin radicaal van mening met Navalny, zo zei hij onlangs. ‘Ik vroeg hem, Ljosja, daar breekt een burgeroorlog uit, ga je mee om voor de onzen te vechten? Hij antwoorde: Nee, natuurlijk niet, het is hun land, ze moeten het zelf uitzoeken.’
In 2011, toen de nationalistische beweging verwelkte, richtte Navalny een anticorruptiefonds op, dat zijn meest succesvolle politieke vehikel werd. Steeds lijkt hij op zoek naar de grootst mogelijke gemene deler om de Russische bevolking te verenigen tegen het zittende regime. Het liberalisme maakte plaats voor nationalisme en dit weer voor sociaal onrecht en ongelijkheid.
Hijzelf ziet geen tegenspraak. Op Rusland zijn andere politieke scheidslijnen van toepassing dan in West-Europa, zo legt hij uit. Hij wil Rusland democratisch maken, met een vrije pers, onafhankelijke rechters, vrije verkiezingen, en een parlementair systeem. En daarbij het vrije ondernemerschap stimuleren, sociale ongelijkheid bestrijden en rekening houden met de gevoelens van de etnische Russen. Tegenover Der Spiegel formuleerde hij het zo: ‘Nu zegt men dat ik een ruk naar links heb gemaakt, alleen omdat ik de vakbeweging steun. Het gaat mij er alleen om dat Rusland de weg van een Europese ontwikkeling inslaat. Ik zie geen tegenstelling vakbonden te stimuleren en tegelijk een visumplicht voor migranten uit Centraal-Azië te eisen.’