Terwijl Aleksej Navalny in Berlijn ontwaakte uit zijn coma vonden van 11 tot 13 september in Rusland regionale en lokale verkiezingen plaats. Navalny werd vergiftigd terwijl hij op verkiezingstournee was in Novosibirsk. De uitslag van de verkiezingen kan niet verrassen: Poetins partij Verenigd Rusland won. Het verloop en de officiële uitslagen laten zien dat manipulatie en verkiezingsfraude omvangrijker en schaamtelozer zijn geworden. Maar ook dat op de weinige plekken waar échte politiek wel mogelijk is, kiezers vaak de voorkeur geven aan de oppositie. Toch worden de marges steeds kleiner, aldus politicoloog Max Bader.
Aleksej Navalny met zijn gezin in het Berlijnse ziekenhuis Charité, zegt terug te gaan naar Rusland.
door Max Bader
Rusland kent 83 regio’s, ongeveer 2600 districten, en meer dan 20.000 gemeenten. Al deze bestuurseenheden hebben zowel een hoogste vertegenwoordiger van de uitvoerende macht (gouverneur, districtshoofd of burgemeester) die in sommige gevallen gekozen en in andere gevallen benoemd wordt, als een gekozen volksvertegenwoordiging. Op één dag in het jaar worden door heel Rusland verkiezingen georganiseerd voor de lokale en regionale volksvertegenwoordigingen en hoogste posities in de uitvoerende macht.
De verkiezingen van volksvertegenwoordigingen worden gehouden op basis van een grote verscheidenheid aan regionale kieswetten – een aanwijzing dat het federalisme in Rusland [de officiële naam van het land is de Russische Federatie - red.] nog niet volledig is verdwenen. De verkiezingen van 11 tot 13 september vonden plaats in 41 regio’s, in achttien daarvan werd ook de gouverneur gekozen.
Lokale en regionale verkiezingen in Rusland zijn altijd al uiteenlopend geweest in de mate waarin écht wat te kiezen valt. In de jaren negentig onderscheidden verkiezingen in regio’s als Tatarstan en de mijnstreek Kemerovo in de Oeral zich weinig van verkiezingen in de Sovjet-Unie. Maar er waren ook verkiezingen in regio’s met een breed veld aan deelnemers en een onvoorspelbare uitslag.
In de afgelopen twintig jaar zijn competitie en onvoorspelbaarheid in regionale en lokale verkiezingen afgenomen, net als bij de landelijke verkiezingen. Toch komt het ook nu nog regelmatig voor dat een lokale of regionale verkiezing verrassend open is, met name in relatief kleine gemeenten waar iedereen iedereen kent en verkiezingsfraude moeilijk is te verhullen.
Fiasco voor de federale autoriteiten
Op lokaal en regionaal niveau zijn een aantal verkiezingen in de afgelopen jaren voor de federale autoriteiten ongunstig verlopen. Het sterkste voorbeeld is Chabarovsk. In 2018 won Sergej Foergal [van Zjirinovski's gedoogde Liberaal-Democratische oppositiepartij - red.] versloeg daar onverwachts de zittende gouverneur en kandidaat van de ‘partij van de macht’ Verenigd Rusland Vjatsjeslav Sjport. Maar Foergal werd in juli weggewerkt en gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij moorden in de jaren 2000. Tot verrassing van het Kremlin leidde dat tot grootschalige protesten in Chabarovsk, die nog niet zijn geluwd.
Ook de verkiezingen van het stadsparlement en van districtsraden in Moskou in september 2019 waren voor de autoriteiten een sof. De oppositie won in een aantal districtsraden de meerderheid van de zetels en Verenigd Rusland behield slechts een nipte meerderheid in de Moskouse gemeenteraad. Gênant voor Verenigd Rusland was met name dat de leider van de Moskouse tak van partij, Andrej Metelski, zijn zetel verloor.
In Moskou overwon bij de verkiezingen van september 2019 dankzij slim stemmen een flink aantal oppositiekandidaten (bron: Centrale Kiescommissie van Rusland; grafiek: BBC)
Drie vormen van fraude
De federale autoriteiten was er veel aan gelegen om dit soort fiasco’s in 2020 te voorkomen. Daar zijn ze voor het grootste deel in geslaagd. In alle achttien regio’s waar gouverneursverkiezingen werden georganiseerd heeft de ‘kandidaat van de macht’ volgens de officiële uitslagen gewonnen. Daarnaast heeft Verenigd Rusland een meerderheid behouden in alle regionale parlementen waar verkiezingen werden gehouden. Alleen op lokaal niveau heeft Verenigd Rusland enkele gevoelige verliezen geleden.
Dit ‘succes’ is voornamelijk behaald door middel van drie vormen van manipulatie. Ten eerste was het voor het eerst in officiële verkiezingen in heel Rusland en voor alle kiezers mogelijk om niet op één maar op drie dagen – 11, 12 en 13 september – te stemmen. Volgens officiële uitslagen hebben kiezers opvallend gretig van deze mogelijkheid gebruik gemaakt. In een aantal regio’s lag het percentage ‘vroege stemmen’ boven de 50% van het aantal kiesgerechtigden, meer dan in bijvoorbeeld de opzichtig gemanipuleerde presidentsverkiezingen in Belarus in augustus, waar 42% van de kiesgerechtigden nog vóór de verkiezingsdag zijn stem zou hebben uitgebracht. In de Joodse Autonome Regio, bijvoorbeeld, zou 58% van de kiesgerechtigden al op 11 en 12 september hebben gestemd, terwijl de totale officiële opkomst bij de vorige gouverneursverkiezing slechts 31% bedroeg.
Dit vroege stemmen blijkt in Rusland een geschikte methode om de uitslag van verkiezingen te manipuleren. Omdat er weinig tot geen serieuze waarnemers bij aanwezig zijn, is het plegen van verkiezingsfraude eenvoudiger. Vermoed wordt met name dat tijdens het vroege stemmen veel sprake is van ballot-box stuffing, waarbij stembiljetten door de kiescommissie worden voorzien van het ‘juiste’ vinkje en in de stembus worden gedeponeerd.
In Chabarovsk werd het Kremlin verrast door massabetogingen tegen het wegwerken van gouverneur Foergal. Die demonstraties houden al maanden aan.
Het vroege stemmen wordt bovendien gebruikt om groepen stemgerechtigden te dwingen hun stem uit te brengen. Met name ambtenaren en anderen wier inkomen afhankelijk is van de autoriteiten worden gedwongen vroeg te gaan stemmen en omdat deze onvrijwillige kiezers al dan niet terecht de indruk hebben dat wordt genoteerd op wie ze hebben gestemd, brengen zij in grote meerderheid de ‘juiste’ stem uit.
Tandeloze oppositie
Een tweede vorm van manipulatie om onaangename verrassingen te voorkomen is het afstemmen van kandidaatstellingen met politieke partijen. In de regel kunnen naast Verenigd Rusland alleen partijen van de ‘systeemoppositie’ [dat zijn de door het Kremlin gedoogde oppositiepartijen - red.] kandidaten naar voren schuiven in gouverneursverkiezingen. Aangezien deze partijen meer of minder loyaal zijn aan de autoriteiten stellen ze vaak politici kandidaat die geen échte kans hebben om te worden gekozen.
Soms zijn er echter onaangename verrassingen: in de regio Irkoetsk werden de gouverneursverkiezingen in 2015 tot ontsteltenis van de federale autoriteiten gewonnen door Sergej Levtsjenko van de Communistische Partij (KPRF). Dus dwongen de federale autoriteiten hem in 2019 om op te stappen, waarna een nieuwe tijdelijke gouverneur, Igor Kobzev, werd benoemd. Omdat de proteststem in de regio Irkoetsk traditioneel groot is en er weinig fraude wordt gepleegd in verkiezingen, was niet uitgesloten dat in 2020 opnieuw een vertegenwoordiger van de oppositie zou kunnen winnen. De Communistische Partij nam de proef niet op de som maar nomineerde de kleurloze Michail Sjtsjapov, die in de verkiezingscampagne weinig zijn best deed en dus geen moeilijkheden creëerde voor Kobzevs verkiezing.
In de regio Archangelsk was een soortgelijke dynamiek zichtbaar. Ook hier wordt doorgaans weinig fraude gepleegd in verkiezingen en steun voor de autoriteiten is er laag. Daarom leek het goed mogelijk dat een kandidaat van één van de partijen van de ‘systeemoppositie’ zou gaan winnen. Geen van deze partijen schoof echter een sterke kandidaat naar voren, waardoor de zittende gouverneur Tsyboelski bij een lage opkomst eenvoudig werd herkozen.
Opmerkelijke opkomstverschillen wijzen op fraude
Naast de introductie van de driedaagse verkiezing en het afstemmen van kandidaatstellingen met politieke partijen is in veel regio’s ook tijdens de verkiezingen zelf grootschalig gefraudeerd. De mate waarin loopt enorm uiteen, van ogenschijnlijk massale fraude in bijvoorbeeld Tatarstan en de regio Krasnodar, tot regio’s met een beperkte mate van fraude zoals Archangelsk en Irkoetsk.
Eén manier om een indruk te krijgen van de omvang van fraude is door te kijken naar verschillen in opkomstcijfers tussen stemlokalen. In de regio Tambov, bijvoorbeeld, hebben enkele tientallen stemlokalen een opkomst gemeld van rond 35% en een resultaat van rond 40% voor de zittende gouverneur. Het is aannemelijk dat hier geen fraude is gepleegd en dat deze uitslagen een afspiegeling vormen van het werkelijke stemgedrag van kiezers. Maar een paar honderd stemlokalen in de regio Tambov meldden een opkomst van boven de 80% waarbij de gouverneur met meer dan 90% van de stemmen werd gekozen. De officiële uitslag van Tambov luidt dan ook dat de gouverneur is gekozen met 81% van de stemmen bij een opkomst van 64%.
In Chabarovsk bleek de 'systeemoppositie' niet zo manipuleerbaar als verwacht: LDPR-leider Zjirinovski (links) schoof na de arrestatie van zijn man Foergal een interim-gouverneur naar voren. De bevolking accepteert Michail Degtjarjov niet.
Een ander voorbeeld is het district Rostov. In deze regio bestonden tijdens de verkiezingen in wezen twee soorten stemlokalen: in sommige stemde rond de 40% voor de zittende gouverneur bij een opkomst van rond de 25%. Maar andere stemlokalen meldden dat bij een opkomst van rond de 70% de gouverneur rond de 80% van de stemmen kreeg. Volgens de officiële uitslag won gouverneur Goloebev in de regio Tambov dus met 66% van de stemmen bij een opkomst van 43%.
Slim Stemmen
De federale autoriteiten zijn er op regionaal niveau dus in geslaagd om onwelgevallige resultaten te vermijden. In enkele stadsparlementen, dus op lager bestuurlijk niveau, hebben de autoriteiten wél een paar nederlagen moeten incasseren. In Tomsk, nota bene de plek waar Aleksej Navalny werd vergiftigd, behield Verenigd Rusland slechts acht van de 25 zetels die het bij de vorige verkiezingen in kiesdistricten had verworven. En in Novosibirsk verloor Verenigd Rusland elf van haar 33 zetels.
De voornaamste strategie waarmee de oppositie deze zetels wist af te snoepen was Slim Stemmen (Oemnoje Golosovanie). Aleksej Navalny en zijn beweging propageren Slim Stemmen sinds 2018 om een einde te maken aan de versplintering van stemmen voor de oppositie. Verkiezingen in kiesdistricten werken in Rusland volgens het principe van first-past-the-post, dat wil zeggen wie de meeste stemmen haalt in het veld van deelnemers, wint de zetel. Het probleem voor de oppositie is dat in veel verkiezingen namens Verenigd Rusland slechts één kandidaat meedoet, maar dat er meerdere kandidaten zijn van verschillende oppositiepartijen. Zo raken stemmen voor de oppositie of tegen Verenigd Rusland versplinterd en wordt de kandidaat van Verenigd Rusland vaak met een resultaat van ver onder de vijftig procent gekozen.
Slim Stemmen wil dit bestrijden door eerst te onderzoeken welke oppositiekandidaat in welke regio het sterkst is en dan iedereen die tegen Verenigd Rusland wil stemmen oproepen op die ene oppositiekandidaat te stemmen, zelfs als dit een kandidaat van een partij van de ‘systeemoppositie’ is. De gedachte erachter is dat als genoeg mensen dat advies opvolgen, kandidaten van Verenigd Rusland bijna geen verkiezing meer winnen.
Maar het aantal plekken waar deze strategie succesvol kan worden doorgevoerd is beperkt. Het werkt alleen als de plaatselijke autoriteiten de verkiezingsuitslag niet al vantevoren met massale fraude naar hun hand zetten. De strategie werkt bovendien alleen als het de oppositie niet onmogelijk wordt gemaakt om kandidaten voor de verkiezingen geregistreerd te laten krijgen.
De Sjpilkin Curve van de gouverneursverkiezingen in Krasnodar. De Moskouse mathematicus Sergej Sjpilkin kan fraude opsporen door opkomstpercentages en stemmenaantallen in stembureaus met een uitzonderlijk hoge opkomst te vergelijken met gemiddelde kieslokalen. Een significant verschil tussen de officiële uitslag en trend kan wijzen op fraude. In Krasnodar is de blauwe lijn en het roodwitte blok het officiële resultaat voor de herkozen gouverneur Kondratjev. De grijs-witte lijn zou statistisch normaal zijn geweest.
De toekomst
Het is waarschijnlijk dat de autoriteiten in de toekomst zullen ingrijpen om de mogelijkheden van Slim Stemmen verder te beperken, en nog meer zullen inzetten op manipulatie van de verkiezingen. Regionale en lokale verkiezingen worden in een substantieel aantal regio’s al decennia gekenmerkt door een gebrek aan competitie en omvangrijke fraude. In andere regio’s hebben de autoriteiten lange tijd de voorkeur gegeven aan het winnen van verkiezingen zonder al te veel opzichtige manipulatie. In deze regio’s proberen zij, net als de federale autoriteiten, te functioneren als een ‘zacht’ autoritair regime dat door de plaatselijke bevolking zoveel mogelijk als legitiem wordt beschouwd.
Op een toenemend aantal plekken lopen de autoriteiten nu tegen de grenzen van dit model aan. Opiniepeilingen en de protesten in Chabarovsk en sommige andere plekken suggereren dat het vertrouwen in zowel de federale als regionale autoriteiten is afgenomen. De autoriteiten zullen daarom naar grovere middelen moeten grijpen om verkiezingen te winnen en de macht te behouden. Dit kan lange tijd goed gaan maar bergt ook een risico in zich. De recente gebeurtenissen in Belarus maken duidelijk dat een illegitiem maar ogenschijnlijk sterk regime in kort bestek verrassend wankel kan blijken te zijn.