De Russische inval in Oekraïne op 24 februari kwam niet alleen vanuit Russisch grondgebied. De aanval op Kyiv werd ingezet vanuit Belarus. De oorlog in Oekraïne heeft daarmee ook grote invloed op Belarus, dat al sinds de vervalste presidentsverkiezingen van 2020 in permanente crisis verkeert. Christie Miedema sprak telefonisch met Tatsiana Chomitsj, zus van de gevangen Maria Kalesnikova, een van de drie uitdaagsters van machthebber Loekasjenka. Chomitsj verblijft buiten Belarus.
Tatsiana Chomitsj draagt T-shirt met foto van haar gevangen zus Maria Kalesnikava. Foto @Tatsiana_Khomich
door Christie Miedema
Om aan de macht te blijven, drukte Aljaksandr Loekasjenka met geweld en repressie de massademonstraties na de verkiezingen de kop in. Meer dan 35.000 mensen werdenin het jaar na de verkiezingen gearresteerd en honderden van hen gemarteld. Veel politiek actieve Belarusen voelden zich gedwongen het land te verlaten. Dezelfde intimidatie- en vervalsingsmethoden gebruikte het Witrussische∗ regime bij het referendum van 27 februari 2022 dat Loekasjenka had uitgeschreven om zijn machtspositie te bestendigen. In de nieuwe grondwet ontbreekt ook de bepaling dat Belkarus een neutrale, kernwapenvrije staat is.
Anderhalf jaar harde repressie heeft maatschappelijk engagement onmogelijk gemaakt en de pers gelijkgeschakeld. Meer dan duizend mensen zitten om politieke redenen voor vele jaren vast. Eén van hen is Maria Kalesnikava: één van de drie vrouwen die Loekasjenka uitdaagde bij de verkiezingen van augustus 2020 en de enige van de drie die weigerde zich tot ballingschap te laten dwingen. Toen ze bij de Oekraiense grens het land werd uitgezet, verscheurde ze haar paspoort. De rechter zag haar als een bedreiging voor de nationale veiligheid en bestrafte haar voor 'het samenzweren om de macht over te nemen' haar met elf jaar gevangenisstraf.
Haar zus, Tatsiana Chomitsj, voert sindsdien campagne voor de vrijlating Maria en voor een democratisch Belarus. Zij waarschuwt de beslissingen van Loekasjenka op welke manier dan ook als representatief te zien voor die van de Witrussische bevolking.
De troepenopbouw in Belarus begon al lang voor de oorlog. Wat waren de gevoelens onder de bevolking hierover?
‘In januari werd aangekondigd dat er gezamenlijke Russische-Witrussische militaire oefeningen zouden plaatsvinden. Dat is niet ongebruikelijk, maar mensen waren desondanks ongerust vanwege het geplande referendum van 27 februari. Het zou een actie kunnen zijn van de machthebbers om zichzelf te beschermen. Niemand geloofde dat Rusland een oorlog zou beginnen tegen Oekraïne en vooral niet dat het daarvoor Witrussisch grondgebied zou gebruiken.’
Wat waren de eerste reacties op de oorlog na 24 februari?
‘Het zorgde voor stress, want veel mensen hebben familie in Oekraïne of Oekraïense wortels. Er heerste ook angst dat Belarus betrokken zou kunnen worden bij de oorlog. Enkele dagen na het begin van de oorlog was het referendum over de grondwet en erna werd er overal in het land gedemonstreerd tegen de oorlog. Er werden in die dagen ongeveer duizend mensen gearresteerd. Mensen eisten een einde aan de oorlog en verlangden dat de autoriteiten geen Witrussisch grondgebied meer zouden laten gebruiken of het leger naar Oekraïne zouden sturen.'
'Sinds de verkiezingen van augustus 2020 leven mensen onder zware druk. Veel mensen zitten vast in gevangenissen en strafkampen. Mensen zijn gearresteerd voor het maken van een opmerking of het delen van nieuws van onafhankelijke media. Vanwege het risico op vervolging en jarenlange gevangenisstraf stopten de demonstraties. De oorlog maakte mensen echter zo woedend dat ze op 27 februari en de dagen erna toch gingen demonstreren.’
Lopen deze mensen nu het risico om politiek gevangene te worden, zoals zo velen die na augustus 2020 zijn veroordeeld?
‘Tot nu toe gaat het nog vooral om aanklachten waar een boete of korte celstraf op staat en zijn de mensen na enkele dagen weer vrijgelaten. Zij vertellen dat zij gemarteld zijn. Ze kregen geen pakketjes van familie, werden in koude cellen gestopt en geslagen, midden in de nacht wakker gemaakt, onder de koude douchegezet en gevangenbewaarders legden hen op de grond en liepen over hen heen.’
Belarus en de invasie
Op 24 februari werd president Loekasjenka naar zijn zeggen ’s ochtends vroeg om 5 uur door Poetin gebeld met de mededeling dat Rusland een ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne begon en dat Russische troepen vanuit Belarus zouden meedoen. Loekasjenka werd, als dit klopt, pas ingelicht op het moment dat de invasie daadwerkelijk begon.
Vóór de inval hielden het Russische en Witrussische leger een gezamenlijke oefening, die op 10 februari begon en zou duren tot 20 februari. Maar die dag liet de Witrussische minister van Defensie weten dat de Russische troepen voorlopig in Belarus zouden blijven vanwege ‘de escalatie van de situatie’in de Donbas. Op dit moment zouden er nog 10.000 Russische soldaten in het oosten van Belarus zijn. Daarnaast gebruikt het Russische leger drie vliegvelden voor vliegtuigen en helikopters.
De EU heeft Belarus sancties opgelegd wegens steun aan de Russische invasie in Oekraïne. Het betreft functionarissen die bij de invasie een rol spelen en economische sectoren zoals hout, staal en kalium. Ook is Belarus, net als Rusland, uitgesloten van internationale sportwedstrijden, waaronder hockey, voetbal en schaken.
Volgens Loekasjenka heeft Poetin niet hem gevraagd om het Witrussische leger in te zetten in Oekraïne. Er is ook geen bewijs dat er Witrussische soldaten meevechten. Aan het begin van de oorlog was er sprake van het sturen van versterkingen naar de Oekraiense grens. Maar op 12 maart zei chefstaf Hulevitsj dat het blijft bij de vijf bataljons die daar reeds gelegerd zijn. Belarus probeert, kortom, niet betrokken te raken bij de oorlog in het buurland en tot nu toe lukt dit.
Treinverkeer van Belarus naar Oekraïne wordt gesaboteerd. Foto via twitterEr is zelfs sprake van sabotage. Het treinverkeer tussen Belarus en Oekraïne is sinds enkele dagen niet mogelijk. De directeur van de spoorwegen richting Oekraïne heeft zijn arbeiders opdracht gegeven ‘geen misdadige bevelen uit te voeren en te weigeren om Russische troepen naar Oekraïne te vervoeren’. Een naaste medewerker van de Oekraiense president Zelensky had eerder burgers opgeroepen om de bevoorrading van Russische troepen tegen te houden door een ‘spoorwegoorlog’ te voeren.
Bronnen: Radio Free Europe/Radio Liberty en Belarus Digest
Wat weten politieke gevangenen zoals uw zus van de situatie?
‘Gevangenen hebben geen toegang tot onafhankelijke media, alleen tot staatsmedia. Telefoongesprekken met familie worden gecontroleerd. Ik sprak Maria een paar dagen geleden nog. Het is verboden om te praten over de politieke situatie of de oorlog, daar word je vooraf voor gewaarschuwd. Informatie krijgen ze alleen via bezoeken van hun advocaat of familie en zelfs tijdens zulke bezoeken zijn mensen vaak bang om te praten. Sommige dingen kunnen opgeschreven worden in brieven, maar niet in detail. Ik hoor van Maria en anderen dat brieven op dit moment helemaal niet aankomen. In andere strafkampen is de situatie vergelijkbaar. Daardoor krijgen de gevangenen geen enkel nieuws over de politieke situatie. Marria schreef in een brief twee weken geleden dat zij in Homel, de stad dichtbij Oekraïne waar zij vast zit, de vliegtuigen naar Oekraïne en de geluiden van het leger kan horen.’
Hoe is dat voor haar?
‘Maria werd op 24 februari bezocht door haar advocaat, dus ze wist dat de oorlog was begonnen. Ze zegt dat ze heel bang is en boos over het feit dat het oorlog is in Oekraïne en de Witrussische machthebbers daarbij betrokken zijn en Rusland steunen. Het is ook een nieuw hoofdstuk voor Belarus. Het Russische leger is in Belarus, weigert te vertrekken en voert een oorlog vanaf dit grondgebied. Dit betekent dat de autoriteiten niet meer de volledige controle hebben over Belarus en dat zou kunnen leiden tot het eind van de soevereiniteit. Dat jaagt ons allemaal angst aan. We leven al anderhalf jaar in een gevangenis, in een gevecht voor democratie, maar dit heeft de situatie nog erger gemaakt.’
Maria Kalesnikova tijdens haar berechting in augustus 2021. Still van YouTube
Hoe groot is de angst dat het Witrussische leger gaat meevechten in Oekraïne?
‘Het leger is in paraatheid gebracht aan de grens, maar er is geen nieuws dat soldaten meevechten. We horen veel verhalen uit het leger van mensen die niet tegen Oekraïne willen vechten.’
Belarus wordt nu door veel politiek actieve Witrussen ook aangeduid als bezet gebied.
‘Loekasjenka sprak jarenlang over soevereiniteit en over Belarus als een vreedzaam en neutraal eiland in Europa. Deze mythe is nu doorbroken. Belarus is partij geworden in de oorlog en steunt een agressor.’
Veel Witrussen zijn in de afgelopen anderhalf jaar naar Oekraïne gevlucht en moeten nu opnieuw hun spullen pakken.
‘De nieuwe emigratiegolf is ook op gang gekomen in Belarus, vooral na de anti-oorlogsdemonstraties. Veel mensen die de afgelopen anderhalf jaar gezegd hebben dat ze Belarus niet zullen verlaten, ook al betekende dat een constant leven in angst en stress, vertrekken nu alsnog. Daarnaast zijn er Witrussen naar Oekraïne gevlucht om na augustus 2020 een veilige plek te vinden. Volgens officiële gegevens waren er meer dan 30.000 Witrussen in Oekraïne, maar het zouden er veel meer kunnen zijn, omdat ze geen visum nodig hebben in Oekraïne. Zij dachten een nieuw thuis gevonden te hebben, maar ze verliezen alles voor de tweede keer. Zij zouden op dezelfde manier behandeld moeten worden als Oekraïeners en dezelfde ondersteuning moeten krijgen. Zij zijn evenzeer vluchteling.’
Hoe worden Witrussische vluchtelingen behandeld?
‘Er was veel verwarring. De Witrussische diaspora heeft actie gevoerd om dezelfde behandeling te krijgen, we hopen dat het zal werken. Per land verschilt het. Ik zie nu net dat in Polen Witrussische vluchtelingen dezelfde behandeling kunnen krijgen als Oekraïeners. Witrussen die al eerder naar andere landen in Europa waren gevlucht hebben speciale eenheden gevormd om te vechten in Oekraïne. Anderen leveren humanitaire steun of helpen mensen evacueren. Zij zeggen: dit is ook onze strijd, deze crisis begon in augustus 2020.’
Waarom moeten mensen in deze tijd van oorlog in Oekraïne ook aan Belarus denken?
‘De repressie in Belarus is niet gestopt. Het aantal politieke gevangenen blijft toenemen. De oorlog is Europa’s grootste probleem op het moment, maar we mogen ook de mensen in de Witrussische gevangenissen niet vergeten. Zij vechten ook voor vrijheid.’
∗De auteur prefereert de term Belarusisch (met één s, omdat dit verwijst naar het oude Rus in plaats van Rossia, Rusland) boven Witrussisch, zoals ook de diaspora uit Belarus zich wenst te noemen.