Sinds de zomer van 2021 is Belarus hét transitland voor migranten uit het Midden-Oosten en Afrika. Dat is het gevolg van bewust beleid. President Aleksandr Loekasjenko heeft met deze van overheidswege gefaciliteerde asielroute drieledig doelen: destabiliseren van de Europese buurlanden, druk uitoefenen op de EU om de sancties te verzachten en tegelijkertijd zelf geld verdienen.
Kaartje Wikimedia
door Hubert Smeets
In de maand oktober hebben minstens 17.300 migranten geprobeerd om de grens tussen Belarus en Polen over te steken. Dat is volgens de Poolse grenswacht meer dan een verdubbeling ten opzichte van september, toen er 7700 illegale migranten vanuit Belarus werden tegengehouden, en een vervijfvoudiging ten opzichte van de 3500 in augustus. Kortom, alleen al aan de Pools-Witrussische grens proberen sinds het begin van de grenscrisis deze zomer ruim 300 asielzoekers per dag Europa binnen te komen.
Ook aan de grens met Litouwen en Letland wagen migranten – met name uit Irak, Syrië en Iran, maar ook uit Kameroen en Congo – de (illegale) oversteek naar een Europees land. In Litouwen zou het gaan om meer dan 5000 migranten, in Letland om ongeveer 2000 mensen die het land zijn binnengekomen. Het gaat nadrukkelijk om migratie richting de Europese Unie. Aan de grens met Rusland is er nauwelijks tot geen sprake van dit soort illegale grensoverschrijdingen.
Noodtoestand
Om de tienduizenden migranten tegen te houden, hebben Polen, Litouwen en Letland de noodtoestand in de grensregio’s uitgeroepen. Recent heeft Letland de noodtoestand nu al verlengd tot februari volgend jaar. De drie buurlanden van Belarus hebben langs hun grenzen ook prikkeldraadversperringen opgetrokken en er extra gewapende troepen gestationeerd. Polen heeft tienduizend manschappen van de 12de, 16de en 18de legerdivisies naar de grens gestuurd.
Migranten die toch door deze blokkades weten heen te breken, worden ‘teruggeduwd’ naar Belarus, desnoods met harde hand. Omdat de huidige (Europese) wet- en regelgeving zulke ‘push backs’ niet toestaat, heeft het Poolse parlement medio oktober een amendement aangenomen om dat wel wettelijk mogelijk te maken. Mensenrechtenorganisaties en actiegroepen hebben deze beleidswijziging gekritiseerd als zijnde in strijd met de geldende internationale verdragen.
Artsen zonder Grenzen, dat toegang eist tot de ‘gemilitariseerde zone’ aan de Pools-Witrussische grens maar dat van de autoriteiten niet krijgt, wil dat Polen de migranten in overeenstemming met de EU-asielregels beschermt en niet terugstuurt naar Belarus of in de bossen aan hun lot overlaat. ‘Het zijn mensen, geen wapens’, aldus Crystal van Leeuwen van Artsen zonder Grenzen.
Ook het 'Bureau voor democratische instellingen en mensenrechten' van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) vindt dat de nieuwe Poolse wetgeving op gespannen voet staat met het principe dat asielzoekers een verzoek moeten kunnen indienen, hoewel de OVSE erkent dat Polen zijn eigen nationale veiligheid moet kunnen waarborgen. Maar de Poolse regering heeft zich daar tot nu toe weinig van aangetrokken.
Witrussisch groepsvisum.
De migranten die de grenstroepen weten te omzeilen en wel tot Europees grondgebied weten door te dringen, vragen meestal asiel aan. In Litouwen hebben ongeveer 4500 migranten om een toelating verzocht. Tot nu toe is dat verzoek in 2 gevallen gehonoreerd. De meesten echter proberen door te reizen naar Duitsland. In de Bondsrepubliek zijn inmiddels meer dan 6000 migranten illegaal het land binnengekomen. Berlijn stuurt ze niet terug naar het land van eerste opvang (Polen), hoewel dat volgens de EU-richtlijnen wel zou mogen. De meesten hebben een Witrussisch stempel in hun paspoort, hetgeen erop wijst dat ze via Belarus zijn gereisd.
Humanitaire crisis
De illegale migratie langs de Witrussisch-Europese grens heeft geleid tot een humanitaire crisis. Reeds negen migranten zouden in de vrieskou in de bossen aan de grens zijn omgekomen. Ook in Minsk, waar veel migranten zonder dak boven hun hoofd rondzwerven, nemen de sociale problemen toe. Volgens de oppositionele Witrussische nieuwssite Nexta wordt de wijk Nemiga in Minsk al ‘klein Bagdad’ genoemd. Het officiële persbureau Belta meldde dat eind oktober in een fastfood-tentje in een winkelcentrum in Minsk een pas tien dagen eerder gearriveerde 35-jarige Irakees onder nog niet opgehelderde omstandigheden om het leven was gekomen.
Het is het regime van president Aleksandr Loekasjenko dat deze migratie via Belarus naar Polen, Litouwen, Letland en verder naar Europa faciliteert en zodoende aan de wieg staat van de humanitaire noodtoestand. De migranten uit Irak, Syrië, Iran en andere landen krijgen immers van de regering in Minsk een visum, worden met een vliegtuig opgehaald en overgevlogen naar Belarus, in Minsk gedropt en daarna op transport gezet naar de grenzen met de drie Europese landen.
Snel na het openen van deze vluchtroute maakte Loekasjenko duidelijk dat hij Europa zo in diskrediet wilde brengen. Tijdens een vergadering van de regering in Minsk verhaalde de Witrussische president op hoge toon hoe slechts migrantengezinnen door de grensautoriteiten in Litouwen tegemoet werden getreden. 'Vormen deze vrouwen en hun kinderen een bedreiging voor Litouwen en de Europese Unie? Nee. Ze zijn aan oorlog ontvlucht.' Loekasjenko noemde de Litouwers bij die gelegenheid 'fascisten'. Dat kon geen nieuws zijn voor de buurlanden. Twee maanden eerder had Loekasjenko bij een herdenking van de Tweede Wereldoorlog al openlijk aangekondigd dat Belarus zich op Europa zou wreken in reactie op de EU-sancties tegen zijn regering.
Route in kaart
De Deutsche Welle heeft onlangs Loekasjenko’s illegale migrantenpolitiek in kaart gebracht. Het mes blijkt voor Loekasjenko aan twee kanten te snijden. Met het faciliteren van mensensmokkel naar Europa voert hij niet alleen de druk op de EU op om de sancties tegen zijn bewind op te heffen, maar kan hij ook geld verdienen. Een migrant die aan de hand van Loekasjenko de Europese Unie wil zien te bereiken, moet daarvoor 12.000 tot 15.000 euro betalen. Hij krijgt een visum, dat direct wordt uitgereikt door een Witrussisch consulaat of wordt verstrekt via een reisbureau, plus een vliegticket naar Belarus.
De meeste migranten worden opgepikt in het Koerdische noorden van Irak. Omdat de Iraakse regering onder Europese druk niet meer meewerkt, worden ze tegenwoordig overgevlogen naar Dubai, Libanon, Turkije of Oekraïne. Van daaruit worden ze met charters van de Witrussische luchtvaartmaatschappij Belavia naar Minsk vervoerd en uitgeladen. Vervolgens worden ze per touringcar naar de grens gereden en door Witrussische politieagenten in kleine busjes naar de grens begeleid, zo beschrijft Deutsche Welle. Migranten die daar in het niemandsland niet verder willen of durven en terug willen lopen naar Belarus worden door agenten van de Witrussische oproerpolitie in elkaar geslagen, zo vertelde een asielzoeker aan het vanuit Warschau opererende radiostation Euroradio.
Migranten in Minsk. Foto twitteraccount Franak Viačorka.
Mensensmokkel als hybride oorlogsvoering
Volgens de EU maakt Loekasjenko zich met deze mensensmokkel van staatswege schuldig aan ‘hybride oorlogsvoering’. Zijn regime zou daarbij steun krijgen van de Russische regering. Volgens het Letse ministerie van Buitenlandse Zaken zouden Minsk en Moskou de migranten uit het Midden-Oosten ook gebruiken als dekmantel om eigen onderdanen de grens met de EU over te smokkelen. In een reactie ging de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, niet in op de migratiepolitiek van Loekasjenko en de rol daarbij van Rusland maar noemde de aantijging aan het adres van Moskou ‘semi-hysterisch’.
Of er manieren zijn om de crisis te stoppen, is niet duidelijk. Eind oktober heeft de Witrussische ambassadeur in Irak contact gehad met de Koerdische gezagsdragers in het Noorden. Maar of dat gesprek ertoe zal leiden dat het Loekasjenko-bewind een eind maakt aan het asiel-verkeer is ongewis. Onder migranten duiken niettemin mensen op die waarschuwen voor de mensensmokkelroute via Belarus. In Iran probeert een hulpgroep potentiële migranten te stoppen, omdat het in Belarus 'niet ongevaarlijk' is. Een vluchtelingenfamilie uit Irak, die Duitsland wel wist te bereiken, heeft landgenoten opgeroepen de tocht niet te wagen. Een website in Koerdistan tekende uit de mond van de moeder dit op: ‘Het was zeer, zeer koud. Jullie kunnen je niet voorstellen hoe koud. We hadden vijf dagen geen eten. Ik smeek jullie: probeer deze route niet, het is een leugen’.