Poetin gaat Loekasjenko heus niet redden

Nu Aleksandr Loekasjenko voelt dat hij aan zijn vingers boven de afgrond hangt, roept hij grote broer Rusland te hulp. Poetin heeft tot nu toe gezwegen. Militair ingrijpen lijkt onwaarschijnlijk, maar de signalen uit Moskou zijn onduidelijk. De prijs voor ingrijpen is hoog.  Er zijn slimmere manieren om Belarus als bondgenoot te behouden, schrijft Hella Rottenberg

loeka bij defensieLoekasjenko spreekt zijn defensietop toe over 'militaire opbouw' van de NAVO aan de grens met Belarus. Foto belta.tv 

door Hella Rottenberg

Zaterdag voerde Loekasjenko een ‘langdurig en uitvoerig’ telefoongesprek met Poetin over de situatie in Belarus. Poetin had hem de dag na de stembusgang meteen gefeliciteerd met zijn overwinning, maar nadat de protesten waren begonnen en aanhielden, hem aan zijn lot overgelaten.

De weergave door het Kremlin van het onderhoud was tamelijk nietszeggend. De twee mannen hadden de overtuiging uitgesproken dat de problemen spoedig zouden zijn opgelost. Van belang was dat de samenwerking van beide landen niet in gevaar gebracht werd door ‘destructieve krachten’, waarbij in het midden werd gelaten op wie er werd gedoeld. Later op de dag toog Loekasjenko naar zijn eigen ministerie van Defensie en vertelde daar dat Poetin hem te hulp zal schieten, zodra hij alarm slaat over bedreiging van zijn land van buitenaf. Loekasjenko zei zich ernstig zorgen te maken over militaire oefeningen en opbouw van de NAVO aan de grens met Belarus. Met een beroep op collectieve veiligheid, kortom, zouden Russische troepen volgens Loekasjenko komen interveniëren.

Zondag volgde weer een communiqué van het Kremlin. Tot veler verbazing bevestigde Moskou hierin dat het bereid is bijstand te verlenen op basis van het bilaterale verdrag over het vormen van een Statenunie en het (in 2002 opgerichte)  militair bondgenootschap CSTO van Rusland met Belarus, Armenië en de Centraal-Aziatische voormalige Sovjet-republieken Kazachstan, Kirgizië en Tadzjikistan. Hoe moet dit worden begrepen? Is het tijd kopen om Loekasjenko te vervangen, is het bedoeld om de opstandige bevolking in Belarus angst aan te jagen, of de NAVO en EU af te schrikken?  Een serieuze intentie om desnoods Loekasjenko te redden door middel van een militair ingrijpen, is nauwelijks voorstelbaar. 

Kosten en baten

Wie nuchter de kosten en baten van een interventie op een rijtje zet, komt al snel tot de conclusie dat Poetin, als hij bij zijn verstand is, dit niet zal doen.

  • Het is in het belang van Moskou de Witrussen te vriend te houden. De bevolking zal het Rusland niet vergeven als het Loekasjenko in het zadel houdt.
  • De opstand is niet anti-Russisch of pro-Europa. Zij is gericht tegen Loekasjenko. Tijdens de massameetings zijn er geen leuzen tegen of zelfs maar over Rusland geuit. Europese vlaggen waren amper te zien.
  • Poetin heeft geen warme gevoelens voor Loekasjenko, integendeel. Loekasjenko heeft de plannen van Poetin voor verdere militaire, economische en politieke integratie van Belarus met Rusland steeds opnieuw gefrustreerd.  Al in december 1999, een paar weken voordat Poetin het roer van Jeltsin overnam, tekende Loekasjenko een verdrag over de vorming van een Statenunie met Rusland. Deze kwam echter niet tot stand, ondanks permanent aandringen van Moskou. Na het ingrijpen van Rusland in Oekraïne hield Loekasjenko de boot af en hamerde op de soevereiniteit van zijn land. Dringende verzoeken van Moskou om een luchtmachtbasis in Belarus te vestigen werden geweigerd, om maar een voorbeeld te noemen. De laatste poging van Poetin om de integratie te verdiepen stuitte afgelopen december op het koppige verzet van Loekasjenko.    
  • Anders dan Oekraïne staat Belarus niet op het punt om zich bij de EU of de NAVO aan te sluiten. Het risico dat een nieuwe president daarnaar streeft, is klein.
  • De EU zit niet te wachten op nog een zwakke economie erbij. De NAVO heeft de neus gestoten toen zij Georgië en Oekraïne lidmaatschap voorhield. Belarus is geen gevaarlijke confrontatie met Rusland waard.
  • Voor Rusland zijn de kosten van een militaire interventie enorm. Behalve de directe uitgaven, krijgt Moskou bestuurlijk en economisch de verantwoordelijkheid voor 10 miljoen mensen. De extra last van de geannexeerde Krim met 2 miljoen inwoners is voor Rusland al groot.
  • Rusland zal bestraft worden met nieuwe, zware economische sancties. De economische situatie in Rusland is al niet florissant, de olieprijzen zijn gezakt, de sociale onrust onder de Russische bevolking groeit. In tegenstelling tot 2014, toen Poetin de Krim annexeerde, zal de Russische president zich in eigen land niet populair maken met een volgend avontuur, dat bovendien propagandistisch niet is voorbereid.

Strategisch belang

Voor Rusland is Belarus niettemin van enorm nationaal en strategisch belang. Het land moet een trouwe partner blijven. De Witrussen zijn het enige slavisch ‘broedervolk’ dat als bondgenoot is overgebleven. Hen verliezen zou Poetins streven naar herstel van Rusland als grootmacht volledig teniet doen en hem tot een verkwanselaar maken van de Russische belangen. Strategisch is Belarus buffer en uitvalsbasis tegen de NAVO, waarvan twee lidstaten - Litouwen en Polen - aan Belarus grenzen. Het liefst zou Poetin Belarus en Rusland tot één land smeden, maar dat zit er echt niet in.

Een peiling uit 2019 laat zien dat 75% van de Witrussen een vriendschappelijke relatie met Rusland wenst op basis van onafhankelijkheid. 15% wil nog wel een federatieve staat met Rusland vormen, terwijl slechts 1,4%  voorstander is van volledige integratie.

lezing beelden 007
Peiling in augustus 2019 door  Witrussisch bureau 'Nasje Mnenie'. 
https://nmnby.eu/news/analytics/7015.html

Interessant is een andere peiling, waaruit naar voren komt dat Rusland met het uitoefenen van pressie – door olie en gas duurder te maken als Belarus weigert aan Russische verlangens te voldoen  – de loyaliteit van de Witrussen kwijtraakt. De zogenaamde olie-voor-kussen diplomatie (subsidie in ruil voor loyaal meewerken met Rusland) werkt wel als wortel, maar niet als stok. Zag in januari 2018 nog 63% de voordelen van een unie met Rusland, twee jaar later was het percentage geslonken tot 40.

lezing beelden 008Peiling van Witrussisch bureau Nasje Mnenie

Armeense variant

Wat kan Rusland wel doen om Belarus te behouden? De crisis biedt Poetin ook een kans. Hij kan ervoor zorgen dat Loekasjenko zonder verder bloedvergieten vertrekt, en vervolgens meewerken aan een oplossing die acceptabel is voor de bevolking. Zit er eenmaal een nieuwe president, dan is er ruimte en zijn er methoden om Belarus politiek en militair bondgenoot en economische partner te laten zijn.

Armenië is een recent voorbeeld van een pragmatische benadering. Toen in april 2018 door massaprotesten de zittende premier werd verjaagd, accepteerde Moskou de nieuwe man,  Nikol Pasjinian, omdat hij verzekerde goede vrienden met Rusland te zullen blijven en geopolitiek geen wending te beogen. Net als nu in Belarus, was het protest in Armenië geen afwijzing van Rusland. Men kwam in opstand tegen een elite die de banen en het geld onderling verdeelde. Hoewel in Armenië sprake was van een door het Kremlin verguisde ‘kleurenrevolutie’, besloot Poetin dat aanvaarding van de machtswisseling de beste strategie was. Hij wist dat Armenië de bescherming van Rusland nodig bleef hebben vanwege het conflict met buurlanden Azerbeidzjan en Turkije over de enclave Nagorno-Karabach. Voor Rusland pakt dit goed uit.

Belarus heeft weliswaar geen binnenlands conflict en wordt niet vanuit het buitenland bedreigd, maar is economisch in grote mate afhankelijk van Rusland. Meer dan 40% van de export gaat naar en 55% van de import komt uit Rusland. Al is Rusland de subsidie de afgelopen jaren aan het verlagen, nog steeds krijgt Belarus 20% korting op de marktprijs van olie en gas. 70% van de buitenlandse leningen aan Belarus wordt door Moskou verstrekt. En tot de coronapandemie uitbrak werkten zo’n 400.000 Witrussen in Rusland, waar betere banen en hogere salarissen te vinden zijn. Als lid van de Euraziatische Economische Unie (een verband van voormalige GOS-landen) handelt Belarus ook met andere landen in de Russische invloedssfeer. Dit alles zal niet een-twee-drie vervangbaar zijn door hervormingen of een geopolitieke draai.

Wie o wie?

De vraag is vermoedelijk niet zozeer wie van de oppositiekandidaten voor het presidentschap van Belarus voor Moskou aanvaardbaar is, maar wie dat per se niet is.

Tichanovskaja wil alleen zorgen voor eerlijke verkiezingen en niet zelf aan de macht blijven. Haar man, de oorspronkelijke kandidaat die gevangen is gezet, is een zelfstandig ondernemer en vlogger. Hij wil in de eerste plaats hervormingen die het particulier initiatief de ruimte geven. Nummer twee, Valeri Tsepkalo, komt uit de nomenklatoera. Hij is een voormalig adviseur van Loekasjenko en diplomaat, die een succevol IT-park naar het voorbeeld van Silicon Valley heeft opgericht. Hij vluchtte eerst naar Moskou, en vandaar nam hij de wijk naar Kiev, toen bleek dat er tegen hem een arrestatiebevel was uitgevaardigd. Dit betekent echter niet dat Rusland hem niet zou kunnen aanvaarden. Het arrestatiebevel was een automatisme: wie gezocht wordt in Belarus, wordt ook in Rusland op de lijst gezet. De derde kandidaat, eveneens door Loekasjenko achter de tralies gezet, is bankier Viktor Barbariko, die met Rusland nauw heeft samengewerkt toen hij aan het hoofd stond van een Witrussisch filiaal van Gazprom.

Van deze drie is de ondernemer en vlogger Tichanovski denkelijk de minst wenselijke kandidaat voor Moskou, omdat hij het minst voorspelbaar is. Manipulatie van verkiezingen is Rusland wel toevertrouwd, maar in deze omstandigheden zou het buitengewoon riskant zijn, want als de Witrussen het ontdekken, zijn de rapen gaar. 

Het Kremlin heeft talrijke opties na een val van Loekasjenko en hoeft ook niet meteen een definitieve oplossing te hebben, omdat er vanuit de EU (en de VS, van Trump is nog geen woord over de kwestie vernomen) weinig druk valt te verwachten, behalve pleidooien om de schuldigen aan mensenrechtenschendingen te straffen.