Er is een einde gekomen aan de hegemonie, waarin de VS het voor het zeggen hadden, betoogde Fyodor Lukyanov op deze site. Rusland hoeft zich eindelijk niet meer de mindere te voelen van het Westen. Cultuurcriticus Andrei Arkhangelsky noemt het een 'intellectuele goocheltruc'. Wat heeft Rusland de wereld als alternatief voor het westerse waardenpatroon te bieden? 'Laten we de vooruitgang tegenhouden - dat is het enige idee dat Rusland de wereld bij monde van zijn politicologen nu aanbiedt.' Dat is geen idee, het is slechts stilstand.
door Andrei Arkhangelsky
'Sinds het uiteenvallen van de USSR was het Westen (voor Rusland) het referentiepunt, Rusland voelde zich gedwongen om zich op een of andere manier te verhouden tot het westerse model van de wereldorde en zijn plek te vinden binnen of buiten dat model,' schreef Fyodor Lukyanov op RaamopRusland.
Een tijd lang (in de jaren '90) werd Rusland heen en weer geslingerd, maar '...door al die slingerbewegingen heen liep als een rode draad de wens om weerstand te bieden tegen de westerse druk'. En nu is dat verlangen eindelijk bevredigd, concludeert de auteur: Rusland heeft zich bevrijd van de westerse invloed. Te meer daar het westerse systeem, merkt de auteur op, kraakt in al zijn voegen.
Propaganda verdraait de werkelijkheid niet alleen in de hoofden van gewone uitvoerders, maar dringt ook door in het bewustzijn van hen die men intellectuelen pleegt te noemen - waartoe Fyodor Lukyanov zonder twijfel behoort. In zijn manifest gebruikt hij het woord 'Rusland' alsof dat 'Rusland' eenzelfde ononderbroken ontwikkelingspad heeft gekend als, bijvoorbeeld, de VS of de landen van West-Europa. De term 'USSR' gebruikt hij daarbij maar één keer, zijdelings. Hij geeft ons te verstaan dat 'USSR' niet meer is dan een 'andere naam' voor het onveranderlijke, duizendjarige Rusland. Dat is beslist een intellectuele goocheltruc - waarmee de uitgangssituatie van eind 20ste, begin 21ste eeuw vals wordt voorgesteld.
Grandioze nederlaag
De waarheid is dat Rusland 25 jaar geleden helemaal niet als afzonderlijke staat bestond. In plaats daarvan was er de Sovjet-Unie, met haar totalitaire ideologie. Maar dat project heeft in 1991 een grandioze nederlaag geleden - echt niet alleen vanwege de economie. Het hele idee van een 'staat van uniforme gelijkheid' implodeerde; de verwezenlijking van dat idee was een brug te ver voor de gewone man - want het eiste van eenieder de bereidheid zichzelf op te offeren voor de staat. Dat idee kon de concurrentie niet weerstaan met een ander idee, waaraan politiek pluralisme, individualisme en privé-eigendom ten grondslag lagen.
In 1991 implodeerde de staat van uniforme gelijkheid
In de interpretatie van Lukyanov krijgt Rusland de rol van de lichtzinnige verloofde die zich nu eens voelt aangetrokken door haar westerse bruidegom en dan weer op hem afknapt. Alsof dat een kwestie is van esthetiek of smaak, op het niveau 'ik vind hem leuk, ik vind hem niet leuk'. Ook dat is een intellectuele goocheltruc. Rusland was begin jaren '90 niet zozeer 'bekoord door het Westen' als wel afgeknapt op zijn eigen systeem, dat op dat moment zelfs niet in de meest elementaire economische behoeften kon voorzien. In de loop van de jaren '90 raakte Rusland niet zozeer 'gecharmeerd van het Westen', maar koos voor universele algemeen-menselijke waarden. Niet omdat die 'westers' waren, maar omdat die waarden humaner, comfortabeler en menslievender waren dan het idee van sociale rechtvaardigheid in de USSR. En dat was Ruslands eigen vrijwillige keuze.
Daarmee voltrok zich in 1991 niet alleen de ineenstorting van de USSR, maar ook de finale van een grandioze utopie die een eeuw had geduurd (het marxisme was trouwens ook uit het Westen overgenomen). Het was een les voor de hele wereld: je kunt een mens niet dwingen gelukkig te zijn. Dat was geen geopolitieke beslissing, geen botsing der beschavingen. Hier werd in de eerste plaats een ethische vraag beantwoord: wat is belangrijker, het individu, de persoonlijkheid - of de staat? Het individu won. Het was een overwinning van de vrijheid, van de mens - en dat was een gemeenschappelijke overwinning van de hele wereld, niet alleen van Rusland. Maar de huidige ideologie bewaart hierover liever het stilzwijgen: de 'geopolitiek' heeft de ethiek verdreven.
'Amerika beheerst de wereld'
Een andere stelling van Fyodor Lukyanov luidt als volgt: vóór 1991 was de wereld multipolair en daarna werd ze monopolair. Nu wordt de wereld weer multipolair en dat is goed.
Waarom is de politicoloog er zo zeker van dat de wereld tussen 1990 en 2010 'monopolair' was? Omdat dat de belangrijkste these is waarop de huidige Russische ideologie rust: 'Amerika beheerst de wereld en legt die haar wil op'. Volgens deze opvatting legt Amerika zelfs Europa haar wil op. Deze misleidende vooronderstelling verdraait de werkelijkheid. De wereld is altijd multipolair geweest en zal dat altijd blijven. Geen enkele supermacht kan de wereld beheersen. Dat Europa en Amerika identieke opvattingen hebben over fundamentele waarden als vrijheid van meningsuiting en mensenrechten betekent helemaal niet dat Amerika Europa die heeft opgedrongen. Je kunt eerder zeggen dat Europa en Amerika gedreven worden door dezelfde gemeenschappelijke waarden.
Onder multipolariteit kun je verschillende ontwikkelingsmodellen van democratie scharen, of verschillende oplossingen voor gemeenschappelijke problemen, zoals bijvoorbeeld het migrantenvraagstuk. Niets heeft Rusland er de afgelopen 25 jaar van weerhouden op basis van respect voor mensenrechten en elementaire vrijheden (die gegarandeerd zijn in de Russische grondwet) de wereld zijn eigen 'ontwikkelingsmodel' voor te stellen, ook op ideëel vlak. Een sociale variant van het kapitalisme; een oplossing voor de integratieproblemen van migranten; effectievere oplossingen voor de strijd met het internationale terrorisme. Of zelfs te komen met alternatieven voor de gewelddadige oplossing van problemen met despotieën, waaraan de VS zich de afgelopen tijd hebben bezondigd in Afghanistan, Irak of Libië.
Terugkeer naar het verleden
Maar Rusland heeft de wereld de afgelopen 25 jaar geen enkel idee voorgesteld. Het enige idee dat de afgelopen 25 jaar in Rusland is opgekomen, en dat nu door de politicologen wordt geventileerd is het idee van de behoudzucht, het idee van de terugkeer naar het verleden. 'Laten we alles laten zoals het is'. Of nog onzinniger: 'Laten we terugkeren naar de multipolaire wereld' (in werkelijkheid is dat natuurlijk een heimelijk verlangen terug te keren naar de bipolaire wereld, opgedeeld tussen de VS en de USSR). Maar dat zijn geen ideeën, maar utopieën of wensen. 'Laten we de vooruitgang tegenhouden' - dat is het enige idee dat Rusland de wereld bij monde van zijn politicologen nu aanbiedt. Dat is niet eens een idee, het is slechts inertie. Zelfs 'strijdend met het Westen' zet Rusland zich af tegen westerse ideeën, zonder zelf iets te bedenken. Voor het verschijnen van zulke ideeën bestaat op het moment zelfs geen enkele voedingsbodem.
Nieuwe ideeën bedenken is heel moelijk, om nog maar te zwijgen van 'alternatieven' voor de wereld - vooral wanneer je zelf maar niet wilt beseffen wat er 25 jaar geleden met jou en je land is gebeurd. Dat is de situatie: de propaganda probeert de Russen met man en macht in te prenten dat er 'in 1991 niets is gebeurd'. Daarmee berooft ze hen van de herinnering aan het belangrijkste wat er in onze recente geschiedenis is gebeurd. Dat is alsof je de Fransen hun Franse revolutie laat vergeten of de Amerikanen hun Onafhankelijkheidsverklaring. In zo'n situatie van innerlijke censuur kunnen geen productieve ideeën ontstaan, maar slechts fantomen, zoals de 'eeuwige concurrentie met het Westen'. Niemand in het Westen verwacht trouwens van Rusland ideeën. Zoals niemand in de jaren '70 veranderingen verwachtte van de USSR, maar God slechts smeekte dat het niet erger zou worden.
Vandaag is Rusland intellectueel gesproken terug bij 30-40 jaar geleden, alsof het een cirkel heeft gemaakt. Die tijd is in politieke zin en anderszins verspild. Rusland is werkelijk een supermacht. Want alleen hij die voor de eeuwigheid leeft kan het zich veroorloven zo totaal gedachteloos tijd te verspillen.