Na de verkiezingsoverwinning van Donald Trump in de Verenigde Staten hangt het westerse establishment, dat de democratische wereld sinds de Tweede Wereldoorlog domineerde, in de touwen. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook in Europa dat zich opmaakt voor een belangrijk verkiezingsjaar in 2017. Rusland heeft reden om tevreden te zijn over deze convergentie in de richting van het Kremlin.
door Hubert Smeets
De westerse naoorlogse elite is knock-out. Het establishment, dat de democratische wereld sinds de Tweede Wereldoorlog domineerde, hangt sinds 8 november 2016 in de touwen. Niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook in Europa dat zich opmaakt voor een belangrijk verkiezingsjaar in 2017. Het liberaal democratische systeem kraakt in grote delen van het Westen in zijn voegen.
Het is nieuws, maar geen donderslag bij heldere hemel. De Amerikaanse journalist George Packer heeft in 2013 in De ontluistering van Amerika reeds voorspeld dat de elite de controle over de kiezers zou kwijtraken. In dit boek verhaalt Packer over de lotgevallen van de werkende klasse sinds Ronald Reagan (1980-1988). Zijn presidentschap markeert achteraf niet de verbinding, maar veeleer de verdeeldheid van de VS. De winnaars van Reagans Washington-consensus over ‘liberaliseren, dereguleren en privatiseren’ hebben eigenlijk alleen een verhaal voor zichzelf, niet voor de rest. De verliezers daarentegen willen juist verhaal halen. Ze hunkeren al jaren naar revanche op de moderne tijd, op een postindustriële samenleving die hen als marginale archaïsche klasse heeft afgeschreven. Omdat deze verliezers te oud of te verdeeld zijn voor een klassiek gevecht op straat en de werkvloer, kunnen ze zich alleen uiten via de stembus. En dat is nu gebeurd.
Donald Trump heeft zijn claim waargemaakt dat hij het ‘bloed, zweet en tranen’ van de oude industriesamenleving beter aanvoelt dan die ‘cappuccino drinkende, witte wijn nippende’ mooie mensen die de toekomst in glaspaleizen vormgeven.
Dat is met recht een historisch moment.
Met Trump is de klassenstrijd terug van weggeweest. Dat moet Bruce Springsteen, zanger van de hoogovensong Youngstown, net zozeer te denken geven als Hillary Clinton. Toen haar man Bill in 1998 halverwege zijn tweede ambtstermijn was, schreef filosoof Richard Rorty in Achieving Our Country namelijk al dat politici die de lonen van arbeidersklasse ondergeschikt maken aan progressieve cultuurpolitiek uiteindelijk door de toorn van de werkenden zullen worden getroffen.
Met Trump is de heerschappij van de financiële markten omgekeerd juist voorbij. Wall Street zette afgelopen week zijn geld op Clinton. Toen de uitslagen dinsdagnacht binnenkwamen, trokken dezelfde financiële markten hun geld terug. Zo wordt het tijdperk van na de Koude Oorlog een kwart eeuw na de val van de Berlijnse Muur afgesloten.
Boud gesteld loopt zelfs de hele naoorlogse periode voor het Westen op zijn eind. Het burgerlijke systeem, dat er sinds de Tweede Wereldoorlog op was gericht om het onvermijdelijke gewone volk te verzoenen met de in elke samenleving even onvermijdelijke elite, is door Trump gekraakt. Het ‘vredesdividend’ van vrijhandel en liberale democratie van na 1989 kan plaatsmaken voor protectie en mogelijk voor een zogeheten ‘illiberale democratie’ à la Hongarije.
Poetin gokte goed
De belangrijkste nucleaire grootmacht naast de Verenigde Staten heeft dat goed begrepen. Al sinds Trump zijn eerste gooi deed naar de kandidatuur voor het Witte Huis wist hij zich verzekerd van de warme aandacht van president Vladimir Poetin van Rusland. Het was Poetin die vrijwel meteen doorhad dat Trump ‘leidend’ was in de Republikeinse primaries en zich daarover in het openbaar ook verheugd toonde. Het was Poetin die woensdag 9 november in zijn felicitatietelegram aan Trump de ‘hoop’ uitsprak dat de Amerikaans-Russische betrekkingen nu wel uit hun ‘crisistoestand’ kunnen worden getrokken en dat beide kernmachten eindelijk op voet van ‘gelijkwaardigheid’ met elkaar zullen omgaan.
Het ministerie van Buitenlandse Zaken in Moskou uitte zich minder omfloerst. In antwoord op het verwijt van Obama’s voormalige ambassadeur in Rusland, Michael McFaul, dat het Kremlin zich ‘met succes heeft gemengd in onze verkiezingen’ in de VS zei woordvoerder Maria Zacharova woensdagmorgen: ‘Eerst heeft Obama al die McFauls benoemd op verantwoordelijke posten om niet alleen het eigen land maar ook al die vazalstaten te besturen. En nu dat op een patstelling is uitgedraaid, beginnen ze te roepen dat het allemaal de schuld van Moskou is.’
De spreekbuis van minister Sergej Lavrov doelde vermoedelijk met name op Oekraïne, de voormalige Sovjetrepubliek waar meer dan elders werd gehoopt op een overwinning van Hillary Clinton nadat Donald Trump zich dit voorjaar openlijk had neergelegd bij de annexatie van de Krim. McFaul zelf doelde daar zeker op. ‘Biggest loser in the world tonight-- Ukraine. Your only hope is to get really serious about reform and keep Euro's supportive’, twitterde de Rusland-man van scheidend president Barack Obama toen de Amerikaanse verkiezingsuitslag onomkeerbaar was geworden.
Steen in Europese vijver
Of Kiev op die steun van de EU moet blijven rekenen is de vraag. De visie van Trump kan ook in Europa aan kracht winnen.
Tot nu toe zetten de Verenigde Staten immers de toon voor de rest van de Westerse wereld. Na John F. Kennedy (1960-1964) kwam Hans van Mierlo. Ronald Reagan (1980) en Margaret Thatcher (1979) marcheerden anderhalf decennium later bijna gelijktijdig naar de macht. Bill Clinton (1992-2000) inspireerde Tony Blair (1997) en Gerhard Schröder (1998).
Als de Amerikaanse politieke cultuur nog steeds een voorafspiegeling is, dan is de overwinning van Trump een opsteker voor de anti-establishmentbewegingen in Europa, die toch al aan de winnende hand zijn. De Brexit in Engeland kan een nieuwe betekenis krijgen. De ruimte om te spelen met de uitkomst van het referendum is voor premier Theresa May op slag een stuk kleiner geworden. In de VS regeert immers een president die ook niets moet hebben van ongebreidelde vrijheid voor handel en arbeid. Geert Wilders – en in zijn voetspoor Thierry Baudet en andere anti-EU'ers – kunnen de zege als een opkontje ervaren. Wilders en Baudet waren tenslotte de enige Nederlandse politici die Trump hebben gesteund, ongeacht zijn opvattingen over vrouwen. In Parijs kan Marine Le Pen de troefkaart neerleggen dat een ‘historische zege’ van Trump ook in Frankrijk denkbaar is. En in Duitsland tenslotte kan het toch al wankele systeem met twee volkspartijen verder vermolmen door de entree van een zesde partij in de Bondsdag.
Er is een 'nieuwe wereldorde' aangebroken, zei een commentator na de verkiezingsdag in de VS op de Amerikaanse televisiezender CNN. Als Europa komend jaar Amerika volgt, krijgt ze gelijk.
Omgekeerde convergentie
In 1989/1991 dacht het liberaal democratische Westen dat de grote convergentie was begonnen. Ook de Amerikaanse president George H. Bush sr. kondigde kort na de ontmanteling van de Sovjet-Unie een ‘nieuwe wereldorde’ aan. Het Oosten zou eindelijk op het Westen gaan lijken. De Europese sociale markteconomie zou het epicentrum zijn van deze convergentie, zoals de Nederlandse econometrist en Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen eind jaren vijftig had betoogd.
In 2000 kwam er een kink in de kabel. De windrichting was toch niet zo vanzelfsprekend als gedacht. In Rusland bijvoorbeeld werd Vladimir Poetin gekozen.
Poetin, die overigens verzorgder Russisch spreekt dan Trump Amerikaans, doet met zijn lichte hang naar bargoens op zijn tijd op vergelijkbare wijze een beroep op de gewone Russen die heimwee hebben naar glorieuzere tijden als Trump die nu met succes appelleert aan de Amerikanen die het slachtoffer zijn van de zogeheten Reagonomics maar dat niet zo voelen.
Veel indruk maakte de opmars van Poetin aanvankelijk niet. Poetin was de leider van een geklopte grootmacht, in de woorden van Obama zelfs niet meer dan een ‘regionale macht’. Maar er is nu geen ontkomen meer aan. Een kwart eeuw na dato is de grote convergentie inderdaad in full swing. Met één kardinaal verschil. De wereld convergeert niet van West naar Oost, maar van Oost naar West. Europa zit in de mangel.
Twee levensgrote vragen staan nu open. Ten eerste: gaat Trump de Amerikaanse inzet in Europa echt reduceren, omdat hij alle kaarten zet op economisch, politiek en militair protectionisme ‘to make America great again’? Ten tweede: hebben Poetin en Rusland nog wat extra economische en politieke spankracht over om dit gemangelde Europa uit te spelen?
Hoe dan ook: imperial overstretch is en blijft komend jaar op de agenda staan.