Na verkiezingen in de VS breekt er steevast een periode van ontspanning met Rusland aan. Maar steeds opnieuw worden de goede bedoelingen doorkruist door conflicten. Dat ligt niet aan de persoon van Obama of Poetin, maar aan het feit dat Amerika de alleenheerschappij in de wereld opeist en Rusland dat niet accepteert. Na elke ronde staan de partijen vijandiger tegenover elkaar. Heel gevaarlijk, vindt de Russische buitenlandexpert en regeringsadviseur Fyodor Lukyanov.
door Fyodor Lukyanov
Het is niet voor het eerst dat Moskou en Washington op hoge toon met elkaar spreken. Maar het humeur dat nu de boventoon voert, herinnert ons aan wel heel sombere periodes van onze relatie. Een officiële woordvoerder van het State Department stelt Rusland nieuwe verliezen in Syrië in het vooruitzicht, en het Russische ministerie van Defensie herinnert de Amerikaanse ‘strategen’ (de aanhalingtekens zijn van het ministerie) aan het bereik van de luchtafweersystemen S-300 en S-400, die inmiddels bij de militaire basis Hmeymim staan opgesteld.
De sfeer in de communicatie komt in de buurt van de ergste incidenten van begin jaren 80, en is in zekere zin zelfs nog slechter. Toen dreef men in ieder geval niet de spot met elkaar, nu begrijp je niet waar het trollengedrag eindigt en waar de dreigementen beginnen. Hoe nu verder?
Om niet helemaal in depressiviteit weg te zinken moeten we bedenken dat de fluctuaties in de betrekkingen tussen Rusland en de VS na de Koude Oorlog over het algemeen buitengewoon stabiel zijn. Ze lopen in de pas van de verkiezingscycli, die de ene of de andere kant uit kunnen gaan, maar altijd eindigen in een verscherping.
'Clinton vergat wat Rusland is'
‘Bill Clinton permitteerde het zich om druk uit te oefenen op Rusland. Blijkbaar vergat hij een seconde, een minuut , een halve minuut, wat Rusland is: dat Rusland beschikt over een compleet arsenaal van nucleaire wapens. Clinton besloot zijn spierballen te laten rollen. Ik wil dit tegen Clinton zeggen: laat hij niet vergeten in welke wereld hij leeft. Het is niet zo en het zal niet zo zijn, dat hij in zijn eentje de hele wereld dicteert hoe te leven. Een multipolaire wereld is de basis van alles. Het is zoals we het hebben besproken met de leider van de Chinese Volksrepubliek Jiang Zemin: wij zullen de wereld dicteren en niet hij alleen.’
Deze woorden van Boris Jeltsin klonken tijdens zijn laatste buitenlandse bezoek als staatshoofd. Dat was in Peking begin december 1999. Er resteerden nog drie weken tot zijn sensationele aftreden. Deze uitspraak beklonk feitelijk de intensieve relatie tussen twee landen en twee presidenten (die elkaar officieel vriend noemden) in de jaren 90.
Jeltsin en Clinton hebben de slappe lach
De scherpe reactie van Jeltsin volgde op de opmerking van Clinton dat Rusland ‘een hoge prijs zal betalen’ voor zijn optreden in Tsjetsjenië – het Westen bereidde sancties voor. Grappig dat het de toenmalige premier Poetin was die de ruzie moest gladstrijken.
De uitspraak van Jeltsin was niet bedoeld om de betrekkingen tussen Moskou en Washington te verkillen, zei Poetin. Nog opmerkelijker: Poetin benadrukte dat de kritische uitlatingen van Bill Clinton over het ingrijpen in Tsjetsjenië waarschijnlijk voortkwamen uit bezorgdheid dat Rusland in grotere problemen zou raken. De Amerikanen – ook Clinton zelf en zijn officiële woordvoerder – reageerden met minachting: aan wat de Russische president zegt hoefde je geen aandacht te besteden.
In dit incident zit alles wat we nu ook zien in een wat mildere variant. De waarschuwing dat Rusland straf krijgt wegens ‘slecht’ gedrag, het uitermate geërgerde antwoord waarin Rusland herinnert aan zijn militaire potentieel, de onwil van de VS om dat serieus te nemen. Het is symbolisch dat Jeltsin zijn dreigende woorden uitsprak in China, zich beroepend op de invloed van de machtige buurman – het lijkt wel een voorafspiegeling van de huidige ‘hartelijke eensgezindheid’ tussen Moskou en Peking.
Van 1993 tot 1998 stelden Washington en Bill Clinton zich persoonlijk op als de belangrijkste beschermheer van de ‘jonge Russische democratie’ en leken veel moeite te doen om de betrekkingen te verstevigen. Maar de wederzijdse irritaties stapelden zich intussen op. In augustus 1998 kon Rusland niet meer voldoen aan zijn betalingsverplichtingen, buitenlandse beursspeculanten verloren veel geld en werden erg kwaad. In de winter en de lente van 1999 kwam de eerste uitbreiding van de NAVO en begonnen de bombardementen op Joegoslavië.
Boze speculanten
Na de krach van het piramidespel van de kortlopende Russische staatsleningen ontketende de westerse pers een enorme campagne tegen de ‘Kremlin-kleptocratie’ (de zaak van de Bank of New York en het zogenaamde witwassen van geld door de Russische mafia). De oorlog in Joegoslavië, die Moskou niet bij machte was te verhinderen of te stoppen, leidde tot een strategisch zinloze, maar mooie actie met Russische parachutisten die op het vliegveld van Pristina landden. Zo vormde de uitval van Jeltsin in Peking het slotakkoord van een hele serie gebeurtenissen.
George Bush volgde Clinton in het Witte Huis op als de tegenpool van Clinton, net zoals Vladimir Poetin beschouwd werd als de tegenvoeter van Jeltsin. Niettemin zagen we een herhaling van het schema, met dit verschil dat de schokken in de beweging groter waren. Het begon met wederzijdse sympathie bij hun eerste ontmoeting in Ljubljana, vervolgens een enorme sprong vooruit na september 2001, toen Rusland en de VS zowat bondgenoten werden in de oorlog tegen terreur. Daarna volgden intensieve contacten met diepe dalen: Tsjetsjenië, het opzeggen van het ABM-verdrag door Washington, tegelijkertijd de instelling van de NAVO-Rusland Raad, Irak, de ‘rozenrevolutie’ in Georgië, de eerste Majdan in Oekraïne, het besluit een ABM-raketschild te bouwen in Oost-Europa, Kosovo...
Het klimaat verslechterde, het vertrouwen verdween, maar in april 2008, aan het eind van de tweede termijn van Vladimir Poetin, vond er een top plaats in Sotsji waarop een verklaring over de strategische agenda van de betrekkingen werd ondertekend. In dit document probeerden de partijen rustig de hele lijst van gemeenschappelijke belangen te inventariseren (hier werd feitelijk het hele programma voor een ‘reset’ geschreven, waarvoor Barack Obama en Dmitri Medvedev later de lof kregen toegezwaaid). Bush en Poetin namen verzoenend en zelfs warm afscheid van elkaar.
Bush en Poetin hebben pret in Chili, 2005
Vier maanden later (Bush was nog in functie, Poetin al premier) volgt de Russisch-Georgische oorlog en glijdt de relatie tussen Rusland en de VS af naar een dieptepunt sinds de Koude Oorlog.
Heethoofden in Washington willen de Roki-tunnel [de verbinding tussen Rusland en Georgië] bombarderen, in Moskou is men ervan overtuigd eigenlijk niet tegen Saakasjvili, maar tegen Bush te vechten. Het lijkt alsof dit het einde is en dat John McCain, havik bij uitstek, de nieuwe president van Amerika wordt. Maar dan gaat Lehman Brothers failliet, breekt de wereldwijde financiële crisis uit en heeft men wel iets anders aan het hoofd dan de betrekkingen met Rusland.
Profetische vergissing
Onder Obama zien we een nieuwe aanloop, maar dezelfde route. Eerst de aankondiging van ontspanning met Rusland (achteraf gezien lijkt het een zeer profetische vergissing, als in de lente van 2009 op de symbolische knop ‘overbelasting’ blijkt te staan in plaats van ‘nieuwe start’), sympathie tussen Medvedev en Obama, het werken aan een START-verdrag, het stoppen van de bouw van het raketschild, overleg over Iran, Ruslands lidmaatschap van de WTO. Dit alles vindt plaats tegen het decor van de Arabische Lente, Libië, toenemende tegenstellingen met betrekking tot Syrië, de terugkeer van Vladimir Poetin in de functie van staatshoofd, het schijnbaar plotselinge opduiken van Edward Snowden in Moskou, Oekraïne, opnieuw Syrië – nu oog in oog.
Het is niet zo moeilijk om te zien dat het einde van elke volgende ronde gemener en gevaarlijker is. In 1999 was het nog de mondelinge vermaning ‘wat Rusland is’. In 2008 klonken voor het eerst uitspraken over een indirect militair conflict en vertoon van spierballen in de Zwarte Zee. In 2016 bevinden twee luchtmachten zich in elkaars onmiddellijke omgeving met het risico van directe botsing en onvoorziene escalatie.
De communicatie heeft nu een toonhoogte die het ‘Russische mafia’ uit 1999 laat klinken als lieve kinderkletspraat. Het niveau van ‘het rijk van het kwaad’ is nog niet bereikt, maar de ‘heerser van het Kwaad’ is al benoemd.
Obama en Poetin overleggen over Syrië, 2013
Natuurlijk dragen de Russisch-Amerikaanse betrekkingen een persoonlijk stempel. Dat het dieptepunt bereikt is onder Obama, is verklaarbaar. De huidige Amerikaanse president stelt zichzelf altijd centraal (vandaar zijn neiding tot effectbejag en mooie uitspraken, die leeg zijn) en acht het niet nodig om relaties met mensen op orde te krijgen, of het nu opponenten of medestanders betreft. Ook de Amerikanen zien een concreet persoon als veroorzaker, waarbij ze de Russische president demonische eigenschappen van kosmische proportie toeschrijven.
Overgang waarheen?
Maar op de keper beschouwd gaat het natuurlijk niet om de aan- of afwezigheid van ‘chemie’ tussen leiders (bij Poetin en Bush was die er juist wel), maar om wat Boris Jeltsin in december 1999 in Peking zei. Rusland was nooit bereid om zich aan te passen aan een wereld waarin Amerika de leiding heeft, maar had niet de kracht om dit idee serieus uit te dagen. En Amerika had nooit genoeg kracht om zo’n wereld werkelijk te realiseren, maar was niet bereid om het idee op te geven.
Nu gaat het erom hoe de overgang in zijn werk zal gaan en waarheen die zal voeren. Om uit te blazen, zou je wensen dat de Amerikaanse verkiezingen al hadden plaatsgevonden. Wie er ook moge winnen, laat het een korte pauze zijn.
Het is van symbolische betekenis dat een bekende kermisattractie in onze cultuur ‘Amerikaanse bergjes’ heet en in de Amerikaanse taal ‘Russische bergjes’. Het is dezelfde benauwdheid, maar de een ziet de oorzaak in de eigenschap van de ander. Net als in de politiek.