De wederrechtelijke annexatie van Oekraïens grondgebied heeft het Kremlin vooralsnog vooral een kater bezorgd. De handtekening waarmee president Vladimir Poetin de annexatie van vier Oekraïense provincies na quasi-referenda eind september had bekrachtigd, leek na een paar dagen al aan kracht te hebben ingeboet. Verwarring in eigen huis en militaire nederlagen aan het front in Oekraïne waren het gevolg.
Een etmaal nadat Poetin op vrijdag 30 september het decadente Westen in een bijna jihadistische redevoering de oorlog had verklaard en voor de tweede maal in nog geen tien dagen met kernwapens had gedreigd, wisten de Oekraïense strijdkrachten de stad Lyman in het district-Donetsk te bevrijden op het Russische leger.
De val van Lyman was voor de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov en topman Jevgeni Prigozjin van het private huurlingenleger Wagner aanleiding om minister Sergej Sjoigoe van Defensie en chef-staf generaal Valeri Gerasimov openlijk af te schilderen als legerleiders die zich schuldig maken aan 'nepotisme' en daarom zelf naar het front zouden moeten worden gestuurd. Kadyrov voegde eraan toe dat de inzet van tactische kernwapens nu wat hem betreft aan de orde waren. Poetins woordvoerder Dmitri Peskov suste de nucleaire oorlogszucht met de mededeling dat regionale leiders hun mening mogen geven, maar dat 'emoties niet de bovenhand' moeten krijgen en dat de president dus koos voor een 'gebalanceerde benadering'.
Het Kremlin reageerde niet op de kritiek aan het adres van de minister en de hoogste militair. Maar een dag later werd de commandant van het zogeheten Westerse Militaire District – de linie die grenst aan Noorwegen, Finland, Estland, Letland, Belarus en Oekraïne – ontslagen en vervangen door de 52-jarige luitenant-generaal Roman Berdnikov die eerder in Syrië vocht.
Dezelfde dag later moest de Russische regering toegeven dat ze ook in de bezette provincie Cherson terrein had moeten prijsgeven aan de oprukkende Oekraïense troepen. De onzekerheid in Moskou nam vervolgens zo snel toe dat Dmitri Peskov zelfs geen uitspraken meer durfde te doen over de grenzen van de ingelijfde provincies Cherson en Zaporizja. Moskou zou daarover de plaatselijke bevolking gaan 'raadplegen over de configuratie', aldus Peskov.
Ook de ratificatie van de inlijving door de Doema gaf maandag voedsel aan het vermoeden dat er onzekerheid in de regeringskringen is geslopen. Bijna een op de tien parlementariërs liet de 3de oktober verstek gaan bij de stemming, waarbij de 408 wel aanwezige Doemaleden unaniem voor de annexatiewetging stemden. Waarom 42 afgevaardigden niet waren komen opdagen, werd niet bekend gemaakt. Mogelijk durfden ze niet blanco te stemmen of wilden ze hun handen vrijhouden. Bij de ratificatie van de annexatie van de Krim acht haar geleden waren er maar 6 Doemaleden afwezig bij de stemming. De enige tegenstem werd toen uitgebracht door Ilja Ponomarjov, die daarna Rusland moest ontvluchten en nu in Oekraïne woont.
Annexatie-ceremonie in de St. Joriszaal van het Kremlin. Foto Kremlin
Heilige oorlog
Ook de plechtigheid waarmee de annexatie van de bezette gebieden in Oekraïne op vrijdag 30 september in het Kremlin werd bekrachtigd, onderscheidde zich van het vergelijkbare vertoon over de 'hereniging' met de Krim in maart 2014. Werd de inlijving van het Oekraïense schiereiland ruim acht jaar geleden gevierd met enige plechtstatigheid en historische verwijzingen naar de grootste Russische geschiedenis, Poetins redevoering ter gelegenheid van de annexatie van de provincies Loegansk, Donetsk, Zaporizja en Cherson ontbeerde nu bijna elk ceremonieel decorum maar was vooral een oorlogsverklaring aan het Westen dat er volgens hem al eeuwen op uit is om Rusland te kleineren. In 2014 glommen de notabelen in de St. Joriszaal van patriottische trots en spraken ze honderduit met elkaar, nu zaten ze erbij alsof ze er liever niet gezien wilden worden, hielden ze de kiezen veelal op elkaar en applaudisseerden ze plichtmatig. Ook de naaste vertrouwelingen van de president probeerden zo min mogelijk emotie te tonen.
Dat was opmerkelijk omdat de toespraak, waarmee Poetin de annexatie inleidde, amper presidentieel was, laat staan staatsmannelijk, maar juist emotioneel, zowel in tekst als qua presentatie. Dat gold nog meer voor zijn optreden later vrijdagavond tijdens een demonstratie onder aan de muren van het Kremlin. De president overschreeuwde zichzelf bijna toen hij de massa aanspoorde om driemaal zo luid ‘hoera’ te roepen dat de Europeanen het duizend kilometer westwaarts zouden kunnen horen. Bij die meeting in Moskou riep de acteur Ivan Ochlobystin op toe een 'heilige oorlog' tegen het Westen. Hij scandeerde daarbij het oud-Russische woord 'goida', een strijdkreet die in de zestiende eeuw werd gebruikt door de opritsjniki, de doodseskaders van tsaar Ivan de Verschrikkelijke.
Ochlobystin had de annexatiespeech van Poetin goed begrepen. Hoewel hij de woorden heilige oorlog niet letterlijk in de mond na, kwam zijn redevoering daar wel op neer. In die oorlog leek Poetin het inzetten van kernwapens ook niet uit te sluiten. Zo noemde hij de Amerikaanse A-bommen op Hiroshima en Nagasaki een “precedent” en zei hij desgewenst 'alle beschikbare middelen' te zullen inzetten om de nieuwe 'Russische grond en de bevrijdingsmissie van het volk' te beschermen. In zijn rede, waarin hij negen dagen eerder de mobilisatie had aangekondigd, had de president ook al op nucleaire opties gezinspeeld.