Litouwen nam dit weekend als eerste EU-lidstaat het besluit om helemaal te stoppen met de import van Russisch gas. De Europese Commissie aarzelt vooralsnog om deze stap te nemen, uit vrees voor de economische gevolgen.
De LNG-terminal in Klaipeda, Litouwen. Foto kn.lt
Litouwen kwam tot dit besluit naar aanleiding van de gruwelijke beelden uit de door de Russen verwoeste stad Boetsja. Kort na het bekendmaken van de rigoureuze maatregel riep de Litouwse president Gitanas Nauseda op Twitter de rest van de EU op zijn voorbeeld te volgen. Vanaf het begin van de Russische invasie van Oekraïne spreekt Litouwen zich fel uit. Zo zijn parlementariërs bezig om de beruchte witte Z (die in Rusland symbool staat voor de oorlog) te verbieden en investeert het land flink in het bestrijden van de Russische cyberoorlog.
Ook de andere Baltische staten, Estland en Letland, zijn van plan om op korte termijn te stoppen met de import van Russisch gas. Een paar jaar geleden waren de landen nog vrijwel volledig afhankelijk van Russisch gas, maar inmiddels durven de Baltische staten het aan er helemaal mee te stoppen. Dat is onder meer mogelijk door de bouw van een LNG-terminal in de Litouwse havenstad Klaipeda, waar vloeibaar gemaakt gas - dat in tanks per schip of vrachtwagens wordt vervoerd en daarom overal vandaan kan komen - omgezet wordt in gasvorm. Vóór de bouw van die terminal was 100% van de Litouwse gasverbruik afkomstig uit Rusland, na de voltooiing werd dit met ten minste 30% teruggedrongen.
Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, maakte op dinsdag 5 april een nieuw sanctiepakket bekend. Onder deze sancties vallen onder meer steenkool en computerchips, maar olie en gas, de belangrijkste exportproducten voor de Russische economie, blijven buiten schot.
Strijdige belangen
Uitbreiding naar een volledige boycot van fossiele brandstoffen uit Rusland ligt zeer gevoelig. Niet alle EU-landen zijn in dezelfde mate afhankelijk van Russische steenkool, gas en olie. Veel Centraal- en Oost-Europese lidstaten roepen om een boycot van alle brandstoffen, zo is Polen van plan om nog dit jaar te stoppen met de import van Russische olie, en wil Bulgarije in 2023 niet meer afhankelijk zijn van Russisch gas. Duitsland en Oostenrijk - relatief afhankelijk van Russische olie en gas - willen van een boycot nog niets weten.
Tussen de soorten fossiele brandstoffen bestaan belangrijke verschillen. Voor steenkool en olie geldt dat vervoer over grotere afstanden mogelijk is, waardoor de Russische aanvoer vervangen kan worden door (weliswaar duurdere) alternatieven. Gastransport is overwegend afhankelijk van infrastructuur (pijpleidingen), waardoor het lastig is om het ergens anders vandaan te halen.
Veel landen zijn bezig met de bouw van LNG-terminals als die in Litouwen, maar die zijn op korte termijn niet inzetbaar. Gasunie is bezig om een terminal op de Maasvlakte in Rotterdam op te schalen en onderzoekt mogelijkheden om een drijvende LNG-terminal te bouwen in de Eemshaven. Duidelijk is dat LNG, dat Nederland vermoedelijk uit Qatar gaat importeren, stukken duurder is dan Russisch gas.
Roebelrekeningen
In het kielzog van de discussie over boycots is er ook veel te doen over de betaling van geïmporteerde olie en gas uit Rusland. Op 23 maart eiste president Vladimir Poetin dat ‘onvriendelijke’ landen (een lijst waar onder meer de hele EU en de Verenigde Staten op staan) voortaan in roebels af zouden rekenen. De EU weigerde in scherpe bewoordingen aan deze eis tegemoet te komen. De Duitse minister van Economie, Robert Habeck, sprak bijvoorbeeld over ‘chantage’. Zijn Franse ambtgenoot Bruno le Maire (Financiën) zei voorbereid te zijn op de mogelijkheid dat er ‘geen Russisch gas’ meer zal zijn.
Na de afwijzing kwam Rusland op 31 maart met een alternatief. In plaats van een directe betaling in roebels, moeten klanten hun betaling voortaan verrichten via een speciale bankrekening bij Gazprombank. Anders dan veel andere Russische banken wordt deze bank nog niet geraakt door westerse sancties.
De betaling wordt in twee etappes geregeld. De koper, bijvoorbeeld een EU-lidstaat, maakt in de eigen valuta geld over op een rekening bij Gazprombank. De bank wisselt dit geld vervolgens om in roebels en plaatst het op een volgende rekening. Op deze manier betaalt de klant in een valuta naar keuze en ontvangt Rusland roebels voor haar olie en gas. Deze procedure ging op 1 april in.
Russische economie
Wat dit allemaal zal betekenen voor de Russische economie is onduidelijk. Sommige Russische economen voorspellen een groot overschot op de betalingsbalans. Aan de importkant is, mede door buitenlandse sancties, sprake van een afname, terwijl Rusland aan de exportkant profiteert van de stijgende olie- en gasprijzen. De oorlog in Oekraïne stuwen de olie- en gasprijzen alleen verder op, waardoor het Russische overschot nog verder kan stijgen. Met de huidige prijzen verdient Rusland per dag 400 miljoen euro aan de export van aardolie en 260 miljoen aan de export van gas. In april zal Rusland door de hoge prijzen 8,8 miljard euro extra verdienen.
Rusland kan het komende jaar tot wel 50% minder importeren, terwijl een groot deel van de export doorgaat, en mogelijk zelfs toeneemt. Econome Sofia Donets waarschuwt in het Russische mediakanaal RBC dat dit tot inflatie kan leiden. Om dat te voorkomen, zal Rusland de export moeten inperken, de waarde van de roebel laten stijgen of het overschot omzetten in buitenlandse valuta.
De voorspelde ineenstorting van de Russische economie door de combinatie van de oorlog en westerse sancties is daarmee voorlopig niet ingezet, schrijft het Belgische de Tijd. De Russische beurs en de waarde van de roebel zijn bezig aan een gestaag herstel. Op langere termijn is de situatie onzekerder. De Russische rente en inflatie- en werkloosheidscijfers zijn hoog, waardoor een recessie op de loer ligt. Mocht de EU zich aansluiten bij de Baltische staten en stoppen met de import van Russisch gas, kan dat moment snel dichterbij komen.
Bronnen: Moscow Times, France24, RBC, de Tijd