De orthodoxe kerk in Amsterdam heeft zich definitief losgemaakt van het patriarchaat in Moskou. Zaterdag 26 maart hebben de parochianen van de Heilige Nikolaas van Myra met bijna tweederde meerderheid besloten om het patriarchaat van Moskou te verlaten en over te gaan naar het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel.
Een overgrote meerderheid van de parochianen sprak zich ook uit voor een statutaire verankering van dit afscheid van Moskou. Van een definitieve statutenwijziging is echter nog geen sprake, omdat het voorstel daartoe op een paar stemmen na net geen gekwalificeerde meerderheid van tweederde der uitgebrachte stemmen haalde.
Om de breuk met Moskou te fiatteren was een speciale vergadering nodig omdat de Heilige Nikolaas van Myra een vereniging naar Nederlands recht is. Het zijn daarom de leden van de parochie die het laatste woord hebben over het beheer, de activiteiten, het onroerend goed en andere wereldlijke activiteiten van de kerk.
De orthodoxe kerk in Amsterdam spreekt wel van 'oorlog' en biedt hulp aan slachtoffers.
De parochie volgde met deze twee besluiten de vijf geestelijken van de orthodoxe kerk die eerder al unaniem afstand hadden genomen van het patriarchaat in Moskou. De geestelijkheid nam dat besluit nadat patriarch Kirill zich had uitgesproken vóór de ‘speciale militaire operatie’ van Rusland tegen Oekraïne. Volgens Kirill is die militaire invasie geboden omdat Oekraïne in handen was gekomen van de ‘de krachten van het kwaad’.
De oorlog die Rusland op 24 februari ontketende, was volgens Kirill een middel om ‘het Russische land te beschermen’. Hij doelde naar eigen zeggen op het hele gebied dat nu ‘Rusland, Oekraïne en Belarus alsook andere stammen en volkeren omvat’. Volgens de geestelijken van de Heilige Nikolaas van Myra had Kirill daarmee een principiële grens overschreden. Was de Russisch-orthodoxe Kerk onder het Sovjet-bewind altijd een ‘vervolgde kerk’ geweest, nu was ze een ‘vervolgende kerk’ geworden. Dat konden zie niet met hun geweten in overeenstemming brengen, aldus de priesters.
Berisping uit Den Haag
Deze distantiëring kwam de Amsterdamse kerk te staan op een berisping van aartsbisschop Elisey uit Den Haag. Deze directe representant van de patriarch in Moskou, die enige jaren geleden naar Nederland is gestuurd om het vermogen van de Russisch- orthodoxe gemeenschappen in Nederland aan te lijnen, liet de geestelijken in Amsterdam zelfs weten dat ook het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken hun gedrag nauwlettend volgde.
De vijf priesters ervoeren dit als oneigenlijke druk op hun autonome besluit en ook als een schending van de scheiding van kerk en staat in Nederland. Voor hen was dit gedrag van aartsbisschop Elisey aanleiding om niet alleen afstand te nemen van patriarch Kirill, maar ook van het pan-Russische patriarchaat.
Of aartsbisschop Elisey en de minderheid van de Amsterdamse parochie zich bij de meerderheidsbesluiten zullen neerleggen, is de vraag. De gemoederen liepen tijdens en na de vergadering hoog op. Elisey zelf was bij de ledenvergadering aanwezig en voerde daar ook heel lang het woord, maar hij zei er niet of hij de uitslag van de stemming zou aanvaarden. Kort na de vergadering liet hij weten dat hij zich niet zou neerleggen bij beslissing van de parochianen. Integendeel, hij maakte bekend dat hij zichzelf had aangewezen als de nieuwe rector van de kerk, een benoeming die statutair niet bij de aartsbisschop ligt maar bij de parochie. Elisey doorkruiste met zijn zelfbenoeming de formele orde van de kerk in Amsterdam. Democratische besluitvorming is in de Russische Orthodoxie een onbekend fenomeen. Met haar verenigingsstructuur is de Amsterdamse kerk eerder uitzondering dan regel.
Buiten Oekraïne, waar enkele Russisch Orthodoxe kerken ook afstand hebben genomen van patriarch Kirill, is de Amsterdamse parochie tot nu toe de enige kerk die zo'n drastische stap heeft gezet. Maar dat wil niet zeggen dat ze alleen staat binnen de Russisch orthodoxe gemeenschap. Kort na het begin van de oorlog schreef de Russische theoloog Sergej Tsjapnin in een internationaal tijdschrift al: ‘Patriarch Kirill is niet bereid zijn kudde te beschermen tegen Poetins agressieve regime, de mensen in Oekraïne noch die in Rusland. Menselijk lijden is niet zijn prioriteit. Vergeef me mijn naïeve vraag: maar wie heeft zo’n patriarch nodig?’