Pavel Sjeremet: een moord met een verleden en een toekomst

Op 20 juli werd de kritische journalist Pavel Sjeremet in Kiev vermoord. De autoriteiten wezen meteen in de richting van Moskou. Dat is de geheide Pavlov-reactie, ook al zijn er plausibele argumenten. Maar een binnenlandse operatie is evenmin uitgesloten.

 SjeremetRadiostudio
Pavel Sjeremet in de studie van radio Vesti

door Stef Heinink

Kort voor zijn dood leek Pavel Sjeremet een koutje te hebben opgelopen. Schor klonk zijn stem door de ether, net als de saxofoon in de openingsjingle van zijn ochtendshow bij Radio Vesti. ‘Broeders ! Zusters...’, de volumeknop ging omhoog ‘ ...in Kiev, Charkov ennn... Dnjeprrrrr !’ Zoals altijd ging de uitzending over zijn geliefde thema: politiek.

Soms kwamen ook economie, geschiedenis of kunst aan bod. Nog onlangs sprak hij een beller quasi-bestraffend toe omdat hij geen waardering had voor het Zwarte Vierkant van ‘de kunstzinnig revolutionair’ Malevitsj. Maar niet lang. ‘De tijd vliegt, vrienden! Ze vliegt als een kogel,’ haastte hij zich naar het volgende onderwerp.

Op de ochtend van twintig juli reed Sjeremet naar zijn werk in de studio in het centrum van Kiev. De zon scheen. Al dagen woei een harde wind in de stad. Op het eerste kruispunt, vlak naast een bloemenkiosk, explodeerde de auto.

AutoSjeremet
Technisch onderzoek na de explosie

Vrij en veilig

In Kiev, vertelde Sjeremet, voelde de Wit-Rus zich vrij en veilig. Oekraïne was zijn derde woonland, de derde voormalige sovjetrepubliek waar hij bekendheid genoot: als gelauwerd journalist, schrijver, documentairemaker, radio- en televisiepresentator. Eind jaren negentig had hij Loekasjenko’s Wit-Rusland, waar hij drie maanden in detentie doorbracht, verruild voor het Rusland van Jeltsin. Zo’n vijf jaar geleden verhuisde hij uit Poetins Rusland naar Oekraïne. Volgens sommigen om de liefde. Maar al in 2007 uitte Sjeremet, een goede vriend van de in 2015 vermoorde Boris Nemtsov, in een opiniestuk zijn zorgen over de ontwikkelingen in Moskou en de feilen van de Russische oppositie.

Terwijl hij in Kiev voor het bekende nieuwsmedium Oekrainska Pravda blogde, bleef hij werken voor de Russische media. In juli 2014 vond hij het welletjes. Collega’s die het waagden de lijn van het Kremlin te negeren in hun verslaggeving over Oekraïne, werden overspoeld door ‘een ware golf van vervolging’, meende Sjeremet. Hij had zijn keuze gemaakt. ‘Ik beschouw de annexatie van de Krim en de steun aan de separatisten in het oosten van Oekraïne als een bloedig avontuur en als een fatale fout van de Russische politiek.’

Sjeremet groeide uit tot leidinggevend medewerker van Oekrainska Pravda en een enthousiast pleitbezorger van een nieuw Oekraïne: het Oekraïne van Majdan. Zoals uit zijn blogs en uitzendingen bleek was dat een land zonder corruptie, zonder repressie, zonder lelijkheid.

Maar zijn kritische houding bracht Sjeremet soms ook in conflict met dit nieuwe Oekraïne. Meestal was dat samen met collega’s van Oekrainska Pravda en anderen die voor de persvrijheid op de bres sprongen. Zo behoorde Sjeremet afgelopen voorjaar tot de tegenstanders van een omstreden initiatief van de patriottische activisten van Mirotvorets, een vrijwilligersorganisatie die (openbare) persoonsgegevens publiceert van separatisten, huurlingen en in het oorlogsgebied actieve Russische militairen.

Politiek moordklimaat

De zaak rond Mirotvorets (Vredestichter) zegt veel over het politieke klimaat in Oekraïne waarin Sjeremet werd vermoord. In mei betitelde de organisatie meer dan vierduizend oorlogsverslaggevers, die bij de rebellen in de Donbas geaccrediteerd waren, als een bedreiging voor Oekraïne. Wegens ‘samenwerking met terroristen’ zette Mirotvorets een lijst online met contactgegevens van de journalisten.

Arsen Avakov, minister van Binnenlandse Zaken, havik en één van de sterke mannen in de regering, verdedigde het initiatief. Terwijl het stigma ‘vijanden van Oekraïne’ werd gebruikt, meldden journalisten op de lijst bedreigd te worden. Onder internationale druk ging de site tijdelijk uit de lucht. Het illustreert de spanning die in Oekraïne is ontstaan tussen persvrijheid en patriottisme.

Dit soort 'schandalen’ plagen Oekraïne al sinds de dagen van Majdan. Sommige, zoals de discussie over de accreditatie van oorlogsverslaggevers, kunnen eenvoudig worden verklaard uit het feit dat de voormalige sovjet-republiek roerige tijden doormaakt, maar boven andere hangt een zweem van fabricage.

Brandstichtingen, geweldsuitbarstingen, sommige demonstraties van de laatste jaren: Oekraïners zien ze gauw als ‘provocaties’ van het Kremlin. Al gauw wordt geoordeeld dat ze zijn bedoeld om 'het nieuwe Oekraïne te destabiliseren’. Dat is niet altijd onrealistisch. In deze sfeer van wantrouwen en onzekerheid explodeerde de bom die Sjeremet fataal werd. Vijfhonderd gram TNT op klaarlichte dag: ooggetuigen zagen de huizen schudden.

Vingers wijzen naar Moskou

In en om Oekraïne woedt een informatie-oorlog. De daders beoogden ongetwijfeld een grote maatschappelijke impact. Inderdaad ontploften de media. Onmiddellijk verspreidde zich het nieuws over de wonderlijk snelle aanwezigheid van een cameraploeg van het volgens velen pro-Russische nieuwsmedium 17de Kanaal. Ongeveer tegelijkertijd zouden beelden van een bewakingscamera laten zien dat sprake was geweest van een ‘speciale operatie’ die, zoals een nieuwssite schreef, ‘niet het werk van liefhebbers’ kon zijn.

Kort erna zei een woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken dat de misdaad ‘gericht was op de destabilisatie van het land’. Later op de dag herhaalde president Petro Porosjenko dat tegenover de pers en wees op mogelijke ‘andere gebeurtenissen’. Een hoge ambtenaar bij Binnenlandse Zaken had op Facebook al gewaarschuwd voor toenemende aanvallen van de pro-Russische rebellen aan het oorlogsfront in het oosten. Ook vreesde men de aantocht in Kiev van een massale orthodoxe processie onder leiding van het – in Oekraïne gewantrouwde – Patriarchaat van Moskou. Voor alle duidelijkheid zei de medewerker het nog maar even: ‘We kunnen betrokkenheid bij deze misdaad van Russische speciale diensten niet uitsluiten.’

Handgemaakt explosief

Maar technische expertise wees onlangs uit dat gebruik gemaakt was van een handgemaakt explosief, niet bepaald een bewijs dat de aanslag het werk van professionals was. 

Sommige Oekraïense journalisten vonden de nadruk op het ‘Russische spoor’ te gemakkelijk. ‘In ieder land is altijd wel iemand anders schuldig en nooit “wij”,’ zei Natalja Goemenjoek, hoofd van het multimediale internetkanaal Hromadske. ‘Dat ergert me, en ik ben niet de enige.' Haar collega’s waren ook boos op de politieke leiding van Oekraïne, al was het maar omdat Porosjenko na de affaire Mirotvorets had gezegd dat de beroepsgroep in Oekraïne ‘veilig’ was.   

Waarom Sjeremet?

Ondertussen bleef de vraag zich opdringen: waarom een in Oekraïne relatief onbekende Wit-Russische journalist als Sjeremet het slachtoffer werd? Hij werd gezien als ‘gematigd en gebalanceerd’. Vijanden zou hij in Oekraïne niet hebben gehad. Ook over een ander feit werd druk gespeculeerd: de auto waarin Sjeremet naar zijn werk ging stond op naam van zijn vriendin en collega Aljona Pritoela, mede-oprichtster, eigenares en levend boegbeeld van Oekrainska Pravda. Korte tijd circuleerde de vraag of Sjeremet wel het doelwit was geweest. Pritoela en Sjeremet klaagden al langer dat ze werden gevolgd door agenten in burger. In 2015 wuifde de politie hun vermoeden weg en verklaarde het gedrag van haar mensen uit de aanwezigheid van een illegaal casino in de buurt.

Herinnering aan Gongadze

Het onderzoek gaat er op dit moment vanuit dat de daders het op Sjeremet hadden gemunt. Niettemin roept de gedachte dat Pritoela het doelwit zou hebben kunnen zijn, een pijnlijk hoofdstuk in de Oekraïense geschiedenis in herinnering: de moord op dat andere boegbeeld van Oekrainska Pravda: Georgi Gongadze.

Met westerse steun richtten Pritoela en de Georgisch-Oekraïense onderzoeksjournalist Gongadze in het voorjaar van 2000 de nieuwssite op. Gongadze, luis in de pels van president Leonid Koetsjma, kreeg zo vrij baan voor kritische reportages over corruptie onder topfunctionarissen. In september van hetzelfde jaar werd Gongadze ontvoerd. Weken later werd in een bos zijn onthoofde lichaam gevonden. Vervolgens kwamen omstreden, urenlange geluidsopnames in de publiciteit, heimelijk gemaakt door één van Koetsjma’s veiligheidsmedewerkers. Hierop was te horen hoe de president opdracht gaf Gongadze ‘aan de Tsjetsjenen’ te geven. De opnames waren de aanleiding voor een protestbeweging tegen de regering en veroorzaakten maandenlange politieke onrust. De daders, vier politieambtenaren, konden worden veroordeeld. De opdrachtgever, volgens vele Oekraïners Koetsjma zelf, werd nooit schuldig bevonden.

gongadzeProtest tegen onopgehelderde moord op Gongadze

Lesjtsjenko: ‘nachtmerrie’

Door de moord op Sjeremet rees Gongadze als het ware op uit het graf. Volgens sommigen ging het om een sinistere aanval op Oekrainska Pravda. ‘In symbolische zin kon de klap niet groter zijn,’ zei Goemenjoek van Hromadske.

De jonge volksvertegenwoordiger Sergej Lesjtsjenko noemde de herhaling van de geschiedenis een ‘nachtmerrie’. De voormalig journalist Lesjtsjenko, ex-collega van Gongadze, zet diens traditie in stijl voort en komt geregeld met politici in aanvaring, onder andere met Avakov. Vorig jaar beschuldigde hij de minister van een hack op zijn telefoon. Medio juli zei hij zelfs niet uit te sluiten dat de bewindsman bezig was een militaire coup voor te bereiden.

Journalisten van Oekrainska Pravda en Hromadske verwachten van de regering een verklaring over de politie-surveillance van Pritoela en Sjeremet. Was deze er of niet? Pijnlijk detail is dat de hoge politiefunctionaris, die hiertoe opdracht zou hebben gegeven, een verleden heeft bij de extreemrechtse organisatie ‘Patriot van Oekraïne’.

Van extreemrechtse betrokkenheid bij de beraming van de moord echter wil niemand in Oekraïne weten. Journalisten met pro-Russische sympathieën zouden geschikter zijn als doelwit, is de redenering.

Parallellen met Koetsjma

Meer aandacht ging de voorbije weken uit naar de link met Gongadze, nota bene begin dit jaar in Kiev eindelijk officieel begraven. Sommige politiek commentatoren zagen hierin een soort historisch meesterplan. Hierin was de moord een bewuste poging de politieke onrust van 2000 en 2001 nieuw leven in te blazen. Met Porosjenko in de rol van de gehekelde Koetsjma. Opnieuw destabilisatie dus. Of noem het een nieuw Majdan – deze keer één onder Russische regie. 

Er zijn legio verschillen tussen de twee moordzaken te noemen en ook de historische omstandigheden verschillen zeer. Maar er zijn ook parallellen. Beide journalisten waren zeer kritisch en hadden een scherp oog voor de feilen van de macht. De populariteit van de president is in Oekraïne tot een minimum gedaald. Al anderhalf jaar heerst onder gewone mensen woede over hun penibele economische situatie. Overheidscorruptie wordt bestreden, maar met grote moeite. Affaires als die rond Mirotvorets en andere inbreuken op de persvrijheid kunnen worden aangevoerd als argument dat het nieuwe Oekraïne niet veel vrijer is dan dat van Koetsjma of Janoekovitsj. Ook zijn opnieuw de instanties die verantwoordelijk zijn voor veiligheid mikpunt van kritiek, met name de kring rond Avakov.

Wie speelt de moord in de kaart?

In Oekraïne wordt vaak de vraag gesteld ‘in wiens voordeel is het?’ Daarbij wijst men soms te snel naar de lange Russische arm. Maar talrijke politieke experts stonden na de moord stil bij de reële belangen die Moskou bij de aanslag kan hebben. Afgezien van het effect om de fragiele Oekraïense rechtstaat botweg in diskrediet te brengen, kon de aanslag ook dienen als waarschuwingsschot voor Russische journalisten aan de vooravond van de Doemaverkiezingen in september.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.