Toen Rusland zich begin 2014 politiek en militair ging bemoeien met Oekraïne, schrokken ze in Letland en Estland wakker. De twee Baltische landen beseften met een schok dat ze acuut iets moesten doen met het gegeven dat hun Russische inwoners dag in dag uit naar televisiezenders van Moskou keken, die een steeds fellere en propagandistischere toon aansloegen. De alarmbellen gingen gelijktijdig rinkelen, maar Letland en Estland namen elk totaal verschillende maatregelen.
door Hella Rottenberg
Letland, waar eenderde van de 2 miljoen inwoners Russisch is, besloot de inhoud van de door Moskou uitgezonden programma’s scherper te gaan volgen en kanalen te blokkeren als ze over de schreef gingen. Estland daarentegen, waarvan een kwart van de bijna 1 miljoen inwoners Russisch is, lanceerde een eigen Russisch televisiekanaal voor de Russischtalige inwoners.
Historisch moment
Dat was een historisch moment, een moment waarop een heilig uitgangspunt van de nationale revival van Estland terzijde werd geschoven en een pragmatische politieke afweging overwon. Het Russische kanaal, ETV+, is onderdeel van de Estse publieke omroep en bestaat nu driekwart jaar. Hoewel een Estse Russische zender jarenlang controversieel was, is de discussie erover nu vrijwel verstomd. ‘Nadat de regeringscoalitie het besluit genomen had, is het breed geaccepteerd,’ vertelt Andres Joesaar, media-researcher aan de universiteit van Tallinn en pleitbezorger van ETV+ in een interview per Skype met RaamopRusland. ‘Er zijn nog steeds een paar politici die het idee volstrekt fout vinden. Die horen bij de rechts-radicalen en zitten in de oppositie. Ze hebben niet meer dan 8 van de 101 zetels in het parlement en ik hoop dat ze nooit aan de macht komen,’ zegt Joesaar.
Redactie ETV+
Toen Estland na vijftig jaar onder Sovjet-bezetting te hebben geleefd in 1991 onafhankelijk werd, gaf herstel van het Ests als staatstaal de Esten het gevoel weer baas in eigen huis te zijn. Maar Russen die massaal naar het prettige Estland waren verhuisd in de Sovjet-tijd en daar al decennia woonden, werden plotseling statenloos. Wie een Ests paspoort wenste, moest eerst een taalexamen Ests afleggen. Wie vasthield aan het Russisch, mocht in Estland blijven wonen, kon zijn kinderen ook naar Russischtalige scholen blijven sturen, maar isoleerde zich van de Estse gemeenschap. In het noordoosten van het land, pal aan de grens met Rusland, is het isolement het grootst. Russen leven er op een kluitje bij elkaar met nauwelijks Esten om zich heen en voelen zich achtergesteld. De militaire fabrieken waar ze gingen werken toen ze naar Estland verhuisden, zijn gesloten en ander werk is er niet voor in de plaats gekomen.
Krap budget
Al begreep de bestuurlijke elite dat dit een ongewenste toestand was, het bleef taboe om concessies te doen met betrekking tot de taalpolitiek. De kwestie van een apart Russisch kanaal voor de Russischtalige inwoners van Estland stond feitelijk al 20 jaar op de agenda, vertelt Joesaar.
‘Maar,’ zo zegt hij, ‘Russische televisie maken voor een publiek van 300.000 mensen is net zo duur als voor een publiek van 10 miljoen. De publieke omroep heeft niet veel geld.’ Dus was men niet bereid om een deel van het krappe budget te besteden aan inwoners, die de taal van de vroegere bezetter bleven spreken en allang hadden moeten overschakelen op het Ests. ‘Politici hielden vast aan het idee dat iedereen die in Estland woont, Ests moet spreken. Maar de werkelijkheid is anders,’ legt Joesaar uit.
In werkelijkheid kan 40% van de Russischtalige bevolking de Estse taal niet eens verstaan. En zij die dat wel kunnen, volgen Estse media meestal alleen zijdelings. Ze kijken naar de Russische televisiekanalen. Deze zijn per kabel en satelliet in overvloed beschikbaar, zowel staatskanalen als commerciële zenders. Het zijn er wel tegen de 100. Met hun financiële rijkdom en ruime keuze aan programmamakers en presentatoren, hebben ze een gelikter en gevarieerder aanbod dan de lokale televisie. Russen in Estland kijken dan ook graag naar het nieuws, talkshows, speelfilms en ander entertainment dat in Moskou wordt gemaakt.
Hoewel de Russen in Estland volgens media-onderzoeken lang niet alles wat de Russische televisie hun vertelt als zoete koek slikken, zijn ze niet immuun. Omdat de boodschap vanuit Moskou over het wereldgebeuren vaak diametraal tegenover de boodschap van Tallinn staat, weten ze niet wat ze moeten geloven. Het ondermijnt hun vertrouwen in élke boodschap, zeker ook van de Estse media en de Estse overheid.
Andres Jõesaar (Foto: Youtube still)
Parallelle werelden
Voor de Estse regering was de Oekraïense crisis het moment om eindelijk eens serieus te kijken naar de verhouding met de Russischtalige inwoners. In een rapport voor de Estse regering werd Estland getypeerd als een land met ‘twee gescheiden gemeenschappen die naast elkaar leven maar alleen oppervlakkige banden hebben’. Volgens dit rapport leven de Russisch-taligen en de Esten in een gescheiden informatiewereld en hebben verschillende percepties over elkaar, maar ook over de Estse staat en zijn geschiedenis, over mogelijke bedreigingen en nationale veiligheid. ‘Als er spanning ontstaat dan komen ze tegenover elkaar te staan in hun opvatting, met name als Rusland is betrokken,’ stelt dit rapport.
Dat president Poetin de laatste jaren hereniging van de Russischtaligen onder de noemer van de ‘Russische wereld’ tot een steeds belangrijker agendapunt heeft gemaakt, is voor de Baltische staten een omineus signaal. Die hereniging is niet alleen cultureel bedoeld, maar betekent ook dat Rusland het als zijn plicht beschouwt om de 25 miljoen Russen te beschermen, die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in onafhankelijke republieken buiten Rusland ‘achterbleven’. Deze gedachte vormde de politieke legitimering van de annexatie van de Krim en de steun voor pro-Russische separatisten in de Donbas.
Integratie mislukt?
Is de integratie van Russen op de keper beschouwd mislukt? Joesaar maakt bezwaar tegen die conclusie. ‘Estland dwong niemand om burger te worden,’ legt hij uit. ‘Dat kun je geen fout noemen.’ Eenderde van de Russen heeft gekozen voor een Ests paspoort en moest daarvoor een taalexamen doen. Eenderde is na de onafhankelijkheid Russisch staatsburger geworden, maar in Estland blijven wonen. En eenderde is noch burger van Estland, noch van Rusland, maar houder van een grijze pas. Dat biedt hun meer voor- dan nadelen: ze mogen bijvoorbeeld zonder visum naar zowel Europa als Rusland reizen.
‘Wat we onderschat hebben is hoe de relatie met Rusland zich zou ontwikkelen,’ meent Joesaar. ‘De inhoud van de Russische televisieprogramma’s is kardinaal veranderd. Vanaf 2013 werd een andere boodschap uitgezonden: Europa is mislukt, Europese waarden zijn loze kreten en Obama heerst over de wereld.’ Pas door het geweld in Oekraïne werd ingezien hoe gevaarlijk die boodschap was, zegt Joesaar. ‘Niemand had een oorlog in Europa verwacht.’
De enige keer dat er eerder serieus sprake was van de oprichting van een Russische zender in Estland, was in 2007 tijdens de zogeheten Bronzen Nacht. Lokale Russen kwamen toen in verzet tegen de verplaatsing van een oorlogsmonument voor de Sovjet-soldaat uit het centrum van Tallinn naar een militaire begraafplaats in een buitenwijk. De Esten beschouwden het monument als symbool van de Sovjet-bezetting, maar voor de Russische inwoners was het een eerbetoon aan de overwinnaars van de oorlog tegen de nazi’s. Maar toen de rellen na twee dagen luwden en de regering berekende hoeveel een zender wel zou kosten, verdween het plan in een diepe la.
Het monument van de Bronzen Soldaat in Tallinn (Foto: Wikimedia)
Geen anti-propaganda
Eind september 2015 werd het Russischtalige ETV+ dan eindelijk in Tallinn gelanceerd. De aanpak is voorzichtig, want alles ligt gevoelig. Geen controversiële historische thema’s, dus vooral geen Tweede Wereldoorlog of herdenkingen in verband daarmee, geen al te positieve houding tegenover de Estse regering en geen al te negatieve tegenover de Russische.
Geen anti-propaganda tegen de Russische zenders, maar programma’s over de lokale situatie in nieuws, achtergrond en discussies. Over scholen, taal, werk, sociale voorzieningen, gezin en sport. Discussieprogramma's waarin mensen hun eigen mening kunnen geven en hun eigen buren voor de camera zien. Met een dagelijkse ontbijtshow, een nieuwsuitzending op prime time en ’s avonds een Russische film. Men kiest voor onderwerpen die de zenders uit Moskou niet maken, want voor zover ze al berichten over de Baltische landen is dat oppervlakkig en bovendien negatief geladen.
Er werken honderd mensen voor ETV+ en het budget is 3 miljoen euro. De doelstellingen zijn bescheiden. Men heeft niet de illusie tegen de overmacht van de Russische kanalen uit Moskou op te kunnen en het publiek en masse te kunnen weglokken. Het gaat erom vertrouwen te wekken in de berichtgeving en bij de Russische bevolking het gevoel weg te nemen dat de Estse overheid hen in de kou laat staan. Het aantal Russen dat inschakelt op ETV+ groeit met de week, zegt Joesaar. Een kwart van de Russen in Estland kijkt nu met enige regelmaat naar ETV+. Dat is een enorm succes vergeleken bij de 5% die de afgelopen 25 jaar keek naar de schaarse Russischtalige programma’s die ingeklemd zaten tussen de Estse uitzendingen op de publieke omroep.
‘Niemand gelooft dat ETV+ alle problemen met de Russischtalige bevolking in Estland kan oplossen, maar het kanaal is een begin,’ zegt hoofdredacteur Darja Saar in een interview met een Ests blad. ‘Wij Russen hebben eindelijk een reden om de Estse televisie aan te zetten.'
Letland kiest andere weg
Waar Estland na veel aarzelen en uitstel een pragmatische aanpak koos, met het cultureel en taalkundig verwante Finland als voorbeeld hoe je met de grote buur Rusland kunt omgaan, is Letland daar - nog? - niet aan toe. ‘Helaas,’ zegt Rita Rudusa, directeur van het Baltische trainingscentrum voor journalisten in Riga. Twee jaar geleden schreef ze aan een plan om samen met de Esten lokale programma’s voor Russen te gaan maken.
De samenwerking tussen LTV1 in Letland en ETV+ in Estland zou het budget verruimen en ook de journalistieke kwaliteit ten goede komen. ‘Ik verwachtte wel tegenstand,’ vertelt Rudusa aan RaamopRusland, ‘maar we hadden de steun van de toezichthouder. Gebrek aan politieke moed heeft het initiatief gesmoord. Er werd op een nare toon over gedebatteerd. Zowat alsof wij verraders waren. De zender zou het Kremlin op zijn wenken bedienen. In de Letse regering zitten ultra-rechtse vertegenwoordigers van de Nationale Alliantie. Vooral de minister van Cultuur verzette zich met hand en tand.’
Misschien zijn de Letse politici niet bang genoeg, dat zou ook kunnen, mijmert Rudusa. Aan de toon van de Russische kanalen kan dat niet liggen, want die is openlijk agressief, zegt Rudusa. ‘Ze vertellen over Oekraïne, dat het in de Tweede Wereldoorlog de kant van Duitsland koos, en dat nu de fascisten het daar weer voor het zeggen hebben. Europa is volgens Moskou corrupt en immoreel. Oekraïense collega’s vragen ons: “Waarom blokkeren jullie die zenders niet allemaal? Dat doen wij ook.” Dan leg ik uit dat wij Europese wetgeving hebben en dat niet zomaar mogen doen.’
De wet staat wel toe om op grond van concrete klachten specifieke maatregelen te nemen. Door tijdelijke verboden zijn de afgelopen periode de Russische staatszender Rossia en het commerciële kanaal Ren TV Baltic getroffen, omdat ze volgens de rechter leugens en haat verspreidden in hun uitzendingen. Na een periode van 'straf' mogen ze nu weer uitzenden. Onlangs werd de website Sputniknews.lv helemaal gesloten, omdat het een propaganda-instrument van het Kremlin zou zijn. Intussen blijven de Russen in Letland gewoontegetrouw naar hun Russische zenders kijken. De Letse televisie biedt hun geen alternatief: naar de paar Russische programma tussen de Letse uitzendingen in kijkt volgens Rita Rudusa niemand. Letten zappen weg, zodra de Russische taal klinkt, Russen schakelen nooit in.
Het is te vroeg om het effect van ETV+ te meten. De programmering van ETV+ kan niet concurreren met de Russische zenders, maar het naakte feit dat de Russische gemeenschap in Estland een eigen zender heeft, is een vorm van erkenning. Zoiets kan helpen je thuis te gaan voelen en loyaal te zijn aan je land.