Lessen uit het korte oppositiejaar 2011

Fraude bij de Doemaverkiezingen van 2011 lokte kortstondig protest in Moskou en enkele andere grote steden uit. Deze oppositiebeweging werd niet gedragen door brede lagen van het volk, maar vooral door hoogopgeleide stadsbewoners met goede banen. Het protest werd gesmoord. Is de kans op herhaling inderdaad zo gering als de meeste analisten denken?

door Boris Staal

Op 7 mei 2012 rijdt Vladimir Poetins zwarte limousine door het geheel verlaten centrum van Moskou. Tijdens de rit van het Witte Huis naar het Kremlin is alleen een escorte van agenten van de veiligheidsdienst op motoren en in gepantserde terreinwagens zichtbaar aanwezig. In het Kremlin wachten ruim drieduizend genodigden uit binnen- en buitenland op de inauguratie van Poetin als opvolger van Medvedev. Het begin van Poetins derde termijn betekent het einde van de zogeheten ‘tandem’ met Medvedev. De machtsoverdracht is perfect geregisseerd en wordt live uitgezonden door de Russische staatstelevisie. Dat verderop in de stad, buiten het beeld van de camera’s, honderden demonstranten hardhandig worden opgepakt wordt niet gemeld.

PoetinInauguratieStill uit de live-uitzending van Rossiya 24.

Tussen december 2011 en maart 2012 vonden meerdere demonstraties plaats in Moskou. Het waren de grootste politieke manifestaties in Rusland sinds 1991, en tevens de eerste waarin grote aantallen gewone Russen zich zo openlijk tegen het bewind van Poetin uitspraken.

Opflakkering oppositie

Deze protestbeweging, waarvan de plotselinge opkomst voor velen een verrassing was, vormt de basis van het boek I’m Going to Ruin Their Lives: Inside Putin’s War on Russia’s Opposition van de Britse journalist Marc Bennetts. Aan de hand van een uitgebreide analyse van de Russische politieke elite, oppositie en de protestbeweging bespreekt Bennets de ontwikkelingen die de oppositie in Rusland doormaakt gedurende de jaren voor en na 24 september 2011. Het was op die dag dat Poetin zijn kandidatuur voor de op handen zijnde presidentsverkiezingen bekendmaakte, een beslissing die door de auteur wordt omschreven als de grootste fout in zijn lange politieke carrière. De terugkeer van Poetin als eerste man in het Kremlin, stelt Bennetts, was precies het zetje wat de tot dan toe vleugellamme oppositie nodig had.

Hoewel Medvedev tijdens zijn presidentschap na 2008 slechts een klein deel van zijn vele beloftes heeft weten waar te maken, heerst met name onder de jonge, hoger opgeleide generatie het gevoel dat er een nieuwe wind waait in het Kremlin. Sinds Medvedevs aantreden in 2011 is modernisatie het kernwoord geweest. Op verschillende momenten lijkt het gevoerde beleid daadwerkelijk te verschillen van dat van zijn voorganger. Vooral de terloopse opmerking van Poetin dat zij deze ‘rokade’ al jaren eerder zijn overeengekomen, voelt voor velen dan ook als een klap in hun gezicht. Niet alleen zijn ze al die tijd voorgelogen, het wordt ze ook nog eens expliciet en zonder enige vorm van schaamte duidelijk gemaakt.

Bennetts laat zien hoe burgerparticipatie in Rusland zich in de voorafgaande jaren vooral beperkt tot zaken van lokale en persoonlijke aard, zoals in 2010 wanneer Jevgenia Tsjirikova, een jonge moeder zonder enige affiniteit met politiek, na maandenlang actievoeren met succes de bouw van een snelweg door het Moskouse voorstad Chimki bos weet te voorkomen. Tot directe kritiek op de landelijke politiek komt het echter zelden.

Tegelijkertijd is de gevestigde oppositie verre van gecoördineerd – laat staan eensgezind – en mist aantrekkingskracht bij de gewone bevolking. Een van de meest uitgesproken critici van het Kremlin, de voormalig wereldkampioen schaken Gari Kasparov, is vooral een graag geziene gast in het Westen. Andere openlijke tegenstanders, zoals Boris Nemtsov en Michail Kasjanov, danken hun positie aan hun goede banden met oud-president Boris Jeltsin, wat ze in de ogen van velen tot een weinig veelbelovend alternatief maakt.

Politieke elite

Het is diezelfde relatie van de Russische bevolking ten aanzien van de eigen politieke elite die centraal staat in Moscow In Movement: Power and Opposition in Putin’s Russia van Samuel Greene. Anders dan de journalistieke, chronologische, aanpak die Bennetts hanteert, kiest Greene voor een theoretische benadering van de Russische protestbeweging. Een van de meest gehoorde verklaringen voor het ontbreken van een maatschappelijk middenveld in Rusland is volgens Greene het algehele wantrouwen van alles buiten de eigen naaste omgeving – een directe erfenis van het communisme. Aan de hand van drie casestudies - de mensenrechtenorganisatie Obsjtsjestvenny Verdikt (Public Verdict), verschillende bewegingen die zich inzetten voor huisvestingsrechten en een organisatie die opkomt voor de belangen van automobilisten, laat hij echter zien dat sinds 2005 meerdere initiatieven van onderaf hebben aangetoond dat er wel degelijk een voedingsbodem bestaat binnen de Russische samenleving voor het ontstaan van een bredere civil society.

Hoewel zij in sterk uiteenlopende mate succesvol zijn geweest in het bereiken van hun oorspronkelijke doelen, blijkt uit nadere bestudering blijkt dat geen van deze bewegingen zich heeft weten om te vormen tot een meer algemene belangenbehartiger voor het Russische volk. Dat wijt Greene in de eerste plaats aan de houding van de staat, die weigert te erkennen dat het bestaan van de verschillende protestbewegingen voortkomt uit grotere, systematische, problemen.

Tegelijkertijd laten de verschillende studies in Moscow in Movement zien dat het succes van de bewegingen met name afhangt van de mate waarin de actievoerders zich met haar doelen kunnen identificeren. Demonstreren voor het behoud van een nabijgelegen park of de eigen woonvoorzieningen spreekt duidelijk meer Russen aan dan het behartigen van belangen van anderen verder weg, ook als die anderen op onrechtmatige wijze door de staat zijn behandeld, zoals in het geval van de mensenrechtenbeweging Obsjtsjestvenny Verdikt (Public Verdict).

Hierin ziet hij een teken dat er daadwerkelijk een voedingsbodem is voor het ontstaan van een breder gedragen burgerbeweging. Dat dit tot nu toe onsuccesvol is gebleken wijt hij in de eerste plaats aan de houding van de staat, die weigert te erkennen dat het bestaan van de verschillende protestbewegingen voortkomt uit grotere, systematische, problemen.

KantoorPlankton
'Hoe heb je vandaag gewerkt? Hij mag hopen dat dat jij geen kantoorplankton bent, maar specialist'

Aleksej Navalny

Waar Greene in zijn analyse de oppositie tegen Poetin van onderaf bekijkt, beschrijft Bennetts de gebeurtenissen van 2011-12 met name vanuit het oogpunt van de politieke oppositie. Hierin staat één man centraal: de in Moskou geboren Aleksej Navalny, die al sinds de jaren ‘90 politiek actief is. Navalny weet in 2010 aanzien te vergaren door zijn publieke strijd tegen wat hij bestempelt als een van Ruslands grootste problemen: grootschalige corruptie. Zijn werkwijze heeft meer weg van die van een onderzoeksjournalist dan van een politicus. Door aandelen te kopen van ondernemingen waarbij hij corruptie vermoedt krijgt hij de mogelijkheid de boeken in te zien, om vervolgens antwoorden te eisen op onregelmatigheden die hij daarin aantreft.

Met deze activistische aanpak weet hij een grote aanhang te vergaren, met name onder jonge hoger opgeleide Russen. Zijn blog, waarop hij financiële misstanden bij enkele van de grootste (staats)bedrijven van het land aankaart wordt in korte tijd immens populair, en in zijn zelfverklaarde strijd tegen de ‘oplichters en dieven’ van Poetins Verenigd Rusland weet hij zich gesteund door een tot dan toe ongekende achterban.

Ongeacht de door de beide auteurs gekozen benadering, voor beiden is het duidelijk dat juist deze achterban een centrale rol speelt in de oppositie in de periode rond 2011-12. Een van de belangrijkste kenmerken van de groep die zich het meest tot de ideeën van Navalny aangetrokken voelt is dat zij, in tegenstelling tot de niet-stedelijke, oudere en lager opgeleide delen van de bevolking, oververtegenwoordigd zijn op het internet.

Al snel zal blijken dat dit platform mogelijkheden voor oppositie biedt die de gevestigde orde niet heeft voorzien. Wanneer in de zomer van 2010 de regio rond Moskou wordt geteisterd door hevige veenbranden, blijkt de overheid niet bij machte het vuur effectief te bestrijden. Het brengt een aantal jonge computerprogrammeurs ertoe om op eigen initiatief een buitengewoon simpel maar effectieve website te bouwen. Via Help Map kan informatie over de bosbranden in real-time worden gemeld en ingezien, waarmee het coördineren van noodhulp vele malen effectiever kan worden uitgevoerd. Niet eerder worden de mogelijkheden van online activisme als ondersteuning voor de falende overheid zo duidelijk als in die zomer van 2010.

Kantoor plankton

De computerprogrammeurs behoren tot een grotere groep Russen die denigrerend ‘internet hamsters’ of ‘kantoor plankton’ genoemd worden. Greene omschrijft hen als een generatie stedelingen met een bovengemiddelde opleiding en bijbehorend inkomen, die hun tijd met name doorbrengen in hippe cafés met idem koffies. Ze worden niet gekenmerkt, zo is het idee, door een buitengewoon hoge mate van ambitie en in politiek zijn weinigen echt geïnteresseerd.

De snelle mobilisatie voor een publieke zaak van juist deze jongvolwassenen is dan ook een relatief nieuw fenomeen, en hoewel hun potentieel (en gevaar) snel erkend wordt vanuit het Kremlin zal pas eind 2011 echt blijken waartoe zij in staat zijn.

De Doemaverkiezingen dat jaar staan gepland voor 4 december, enkele maanden nadat Poetin zijn kandidatuur voor de volgende verkiezingen bekend heeft gemaakt. In de tussentijd heeft de heersende onvrede over de georkestreerde machtswisseling ook de Moskouse ‘hipsterscene’ bereikt. Ingegeven door een sterk gebrek aan vertrouwen in de heersende politiek laten vele jonge Russen zich registeren als waarnemer voor de aankomende verkiezingen. Op de verkiezingsdag stellen zij zich op bij verschillende stembureaus, vanwaar zij – gewapend met hun mobiele telefoons – live verslag uitbrengen. De resultaten zijn schokkend. In een van Moskous kiesdistricten blijkt er ruim 60 procent verschil te zitten tussen de door Verenigd Rusland behaalde stemmen in stembureaus met en zonder waarnemers. Anderen berichten dat zij stapels vooraf ingevulde stembiljetten in de stembussen aantreffen, terwijl sommige waarnemers simpelweg worden weggestuurd voor aanvang van het tellen van de stemmen. Een van de meest iconische (en op sociale media veelvuldig gedeelde) beelden van de avond is de bekendmaking van de uitslag in Rostov-on-Don, waar Verenigd Rusland 59% van de totale 146% van de stemmen behaalt.

UitslagRostov
Het beeld van de uitslag in Rostov-on-Don dat veelvuldig werd gedeeld op sociale media

De dag na de verkiezingen, op 5 december, verzamelen duizenden zich in het centrum van Moskou. Aangevoerd door Navalny en Ilja Jasjin, een van de leiders van oppositiepartij PARNAS, gaan de demonstranten op weg naar het hoofdkantoor van de verkiezingscommissie. Echter nog voordat de menigte daar aankomt maakt de oproerpolitie een einde aan de demonstratie. Honderden actievoerders, waaronder Navalny, worden opgepakt.

Het helpt niet. Terwijl Navalny zich nog steeds in hechtenis bevindt, verzamelen op 10 december naar schatting zo’n 60.000 betogers zich op het Bolotnajaplein. De demonstranten dragen witte linten aan hun kleding, in navolging van de kleurenrevoluties in Georgië (2003) en Oekraïne (2004), en eisen nieuwe verkiezingen. Twee weken later, op 24 december vindt in Moskou de grootste demonstratie sinds 1991 plaats, wanneer 120.000 betogers zich verzamelen op de Sacharov-boulevard. Anders dan tijdens de demonstraties eerder in december heeft de wens van hernieuwde verkiezingen dit keer plaatsgemaakt voor een keiharde eis: een Rusland zonder Poetin en zijn ‘bende van oplichters en dieven’, Navalny's beschrijving van Verenigd Rusland die veelvuldig gebruikt wordt door het anti-Poetin kamp.

Inauguratie Poetin

Op 6 mei, de dag van Poetins inauguratie, vindt een protest plaats vergelijkbaar in opkomst aan die van december. Rond de 100.000 betogers verzamelen zich op het Kaloezjkaja-plein, vanwaar zij zich naar het Bolotnajaplein willen verplaatsen. Terwijl Poetin door de lege straten op weg is naar het Kremlin worden de demonstranten door eenheden van de politie teruggedrongen. Tientallen raken daarbij gewond, honderden worden opgepakt. Waar de politie tijdens eerdere demonstraties nog relatief gematigd optrad, is het nu voor het eerst dat er daadwerkelijk geweld wordt gebruikt.

Het blijkt een voorbode voor de verharding waardoor Poetins derde termijn gekenmerkt wordt. Beide auteurs lijken het erover eens dat de versterkte politieke repressie door het Kremlin er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat de protestbeweging na mei 2012 haar momentum heeft verloren. De arrestatie – en veroordeling – van Pussy Riot, de voortdurende rechtszaken tegen Navalny en andere oppositieleiders, de wet tegen ‘buitenlandse agenten’ en de moord op Boris Nemtsov, allemaal hebben ze bijgedragen tot een versplintering en verzwakking van de oppositie maar met name tot het verdwijnen van het enthousiasme onder de bevolking om de straat op te gaan.

Tegelijkertijd is de oppositie niet geheel verdwenen. In de zomer van 2013 lijkt het er zelfs op dat een gok van hogerhand tot onvoorziene consequenties kan leiden. Navalny, die een dag eerder nog was veroordeeld tot een celstraf van vijf jaar, krijgt op 20 juli geheel onverwacht te horen dat zijn straf gedurende het hoger beroep wordt uitgesteld. Als gevolg hiervan mag hij meedoen met de burgemeestersverkiezingen in Moskou die voor september gepland staan. Uiteindelijk zal hij – zonder een minuut zendtijd te hebben gekregen op de tv-stations en met een campagne geheel gefinancierd door publieke donaties - in die verkiezingen ruim 27% van de stemmen krijgen, tegenover 51% voor de zittende burgemeester Sergej Sobjanin. Hoewel het verschil tussen beide kandidaten groot is, weet Navalny in zijn eentje meer stemmen te halen dan alle andere uitdagers samen (600.000). In enkele steden weten leden van de oppositie zelfs de verkiezingen te winnen.

Verschillende voorspellingen voor na 2016

Over wat dit alles betekent voor de staat van zowel de Russische oppositie als de civil society lijken Greene en Bennetts enigszins van mening te verschillen.

Op basis van de nog steeds verslechterende economie, tot enkele jaren geleden de drijvende kracht achter zijn populariteit, voorspelt Bennetts voor een voortdurende verharding van Poetins beleid. De president zal er alles aan doen om aan de macht te blijven, al was het maar om strafrechtelijke vervolging te voorkomen. Een wanhopige Poetin, zo eindigt Bennetts, is niet alleen gevaarlijk voor Ruslands oppositie, het is een gevaar voor de hele wereld.

Greene bekijkt de toekomst van de oppositie op een andere manier. Dit zou te maken zou kunnen hebben met het feit dat Moscow in Movement inmiddels al weer twee jaar geleden is verschenen toen de oorlog in Oekraïne, de Westerse sancties tegen Rusland of de moord op Nemtsov nog niet hadden plaatsgevonden. Zijn stelling dat het, gezien het gebrek aan de wil om de oppositie hard te onderdrukken, niet te verwachten is dat de oppositie snel zal worden geëlimineerd is met terugwerkende kracht misschien wat ironisch.

Het is echter vooral een andere conclusie van de auteur die, ongeacht het veranderde politieke klimaat, opvalt. Op basis van zijn studies van verschillende burgerbewegingen stelt Greene dat het bestaande beeld van een door de communistische ervaring hoogst passieve Russische bevolking niet klopt. Op momenten dat doodgewone burgers in hun dagelijks leven bedreigd worden, blijken zij zich snel en efficiënt te kunnen mobiliseren. En soms ook met succes. Dit bleek tijdens de winter van 2011-12. Het feit dat plotseling meer dan 100.000 mensen in Moskou de straat op gingen, heeft de protestbeweging doen beseffen dat wel degelijk een gezamenlijk doel kan worden bereikt.

Marc Bennetts. I’m Going to Ruin Their Lives. Inside Poetin’s War On Russia’s Opposition. Oneworld Publications. Londen, 2016.
Samuel A. Green. Moscow in Movement. Power and Opposition in Putin’s Russia. Stanford University Press. Stanford, 2014.

Wekelijkse update?

Iedere donderdag uitgelichte artikelen in uw mailbox

Eerst doorlezen? U kunt zich ook later aanmelden via de home pagina.

Als u in uw browser de cookies blokkeert, ziet u deze popup steeds weer. Daarvoor excuus.