De terreuraanslag in Crocus City Hall in Moskou confronteert Poetins regime met het feit dat ook staatsgeweld niet almachtig is. Er bestaat altijd een nóg primitievere vorm: ongemotiveerd, irrationeel en ‘naakt’ geweld. Dat het Kremlin de tragedie aangrijpt om zijn eigen macht te rechtvaardigen is volgens cultuurcritics Andrej Archangelski weinig verrassend. Maar de scheur die het daarmee veroorzaakt in zijn eigen propaganda is dat wel.
Hulpdiensten buiten bij de brand in Crocus City Hall, 22 maart. (Bron: Tasmin news agency)
Door Andrej Archangelski
De terreuraanslag in Crocus City Hall in Moskou, waarbij 139 doden vielen en waarvoor de verantwoordelijkheid is opgeëist door IS, luidt een nieuw verschrikking hoofdstuk in van het internationaal terrorisme. In Rusland vonden eerder vergelijkbaar bloedige terreuraanslagen plaats, zoals in het Doebrovka-theater in 2002. We waren allemaal bang toen, maar we wisten tenminste waarvoor: voor het internationale terrorisme, de schrik van de 21e eeuw.
Toen Poetin in 1999 aan de macht kwam, stond zijn aantreden in het teken van terrorismebestrijding. Terroristen zouden nergens meer veilig zijn, zelfs niet op de 'plee', beloofde hij. Ondanks zijn grove taal, stond de hele wereld achter hem, net als dat het na de aanslagen van 11 september 2001 achter Amerika stond. De toen nog onafhankelijke media in Rusland berichtten aanvankelijk openlijk over deze nieuwe dreiging, al kwam hier gauw een einde aan toen onder Poetin de censuur weer opkwam. Maar in het begin van deze eeuw week de Russische interpretatie van terrorisme niet af van die van de rest van de wereld, en dit zorgde voor een internationaal gevoel van solidariteit. We realiseerden ons dat we niet alleen waren in deze ellende. Rusland maakte deel uit van een beschaving die streed tegen het kwaad.
Er bestaat altijd een nóg primitievere versie van geweld
Nu is alles anders. Objectieve informatie over de aanslag is minimaal: alles wordt gecontroleerd door de binnenlandse censuur. Iedereen weet dat het regime zal proberen de waarheid achter te houden en eigen verantwoordelijkheid uit te sluiten met verzonnen excuses. Rusland wordt geregeerd door een tsaar - al vijfentwintig jaar lang. In de kwart eeuw dat hij op de troon zit, heeft Poetin de wereld laten wennen aan zijn meedogenloze rationalisme, dat grenst aan onmenselijkheid. Hij liet de wereld wennen aan politieke moorden. Hij begon zonder enige reden de oorlog tegen Oekraïne. In twee jaar oorlog is men gewend geraakt aan bombardementen en aan lijken.
En plotseling, te midden van al deze wreedheid, duikt er paradoxaal genoeg een nóg openlijkere wreedheid op. Een die niet wordt omhuld door slogans of andere woorden, maar ijskoud doodt. Het herinnert het Poetin-regime eraan dat zijn staatsgeweld ook niet almachtig is: er bestaat altijd een nog primitievere versie van geweld.
Het antwoord van Poetin
Wat doet Poetin in zo’n situatie? Zoals altijd was zijn eerste reactie ontoereikend. Al vijfentwintig jaar zet de Russische propaganda hem neer als een macho-man, maar na deze verschrikkelijke aanslag had hij er negentien uur voor nodig voor hij de bevolking toesprak. Vervolgens duurde het twee dagen voor hij in een bijeenkomst met de veiligheidstroepen toegaf dat islamitische terroristen achter de aanslag zaten. Maar volgens Poetin is het ‘mogelijk slechts een schakel’ in een serie van aanvallen van degenen die ‘via het neonazi-regime in Kyiv’ met Rusland in oorlog zijn. Dit is wat Poetin meestal ‘het collectieve Westen’ noemt.
Direct na de aanslag werden ons de ernstig toegetakelde verdachten getoond (bij een van hen was een oor afgesneden). Dit zou je als een exces kunnen zien, ware het niet dat dit soort praktijken in Rusland eerder regel dan uitzondering zijn. Martelingen zijn een publiek geheim, het verschil zit hem enkel in het feit dat ze deze keer openlijk worden uitgezonden door staatsmedia en internetkanalen.
De woede van de veiligheidsdiensten is te verklaren. Al vijfentwintig jaar zijn de Tsjekisten aan de macht, de erfgenamen van de KGB. Zij hebben de totale controle over de Russische samenleving opnieuw ingevoerd. Mensen worden gearresteerd en gevangen gezet voor de meest onschuldige briefjes en tekeningen, voor likes op sociale media, voor het zich uitspreken tegen de oorlog, en voor het woord ‘oorlog’ zelf. Het regime zet regisseurs en dramaturgen gevangen die in hun theaterstukken waarschuwden voor de gevaren van terrorisme.
De wreedheid waarmee het regime zijn eigen fouten probeert te compenseren, verhult een gebrek aan professionaliteit
Poetin beweert dat hij in Tsjetsjenië (jaren 90) en in Syrië (2015-17) tegen het terrorisme streed. Hij verklaarde zelfs meerdere keren dat het terrorisme verslagen was. Maar in 2024 kunnen terroristen met machinegeweren rustig het centrum van megapolis Moskou binnenrijden en daar iedereen neerschieten die ze tegenkomen. De controlepoortjes, inmiddels zo’n vertrouwd element van het Russische dagelijks leven, hielpen niet. Ook de beveiligingscamera’s en honderdduizend beveiligers mochten niet baten. Twee weken van tevoren waarschuwden Amerikaanse inlichtingendiensten Rusland voor een op handen zijnde aanslag, maar Poetin deed het af als provocatie. De wreedheid waarmee het regime zijn eigen fouten probeert te compenseren verhult in feite slechts een gebrek aan professionaliteit. Veel specialisten die tegen het terrorisme hadden moeten strijden, vechten nu in Oekraïne en zijn daarom niet in staat hun eigen samenleving te beschermen.
Het is allemaal weinig verrassend, net als de reactie van Poetins regime. De hele wereld is er inmiddels aan gewend dat Poetin iedere tragedie aangrijpt om zijn eigen macht te rechtvaardigen en te consolideren. Vanuit het Westen zien we officiële uitingen van medeleven met de slachtoffers van de aanslag, maar die stuiten in Rusland zelf op een oorverdovende stilte. Rusland, dat twee jaar geleden het Westen de oorlog verklaarde en dreigt met een nucleaire aanval. Het oprechte medeleven met de slachtoffers van de aanslag in Crocus City Hall is nu overgoten met een ander gevoel: het angstig afwachten van de irrationele reacties van Poetin. De aandacht van de wereld gaat daarom ziet zozeer uit naar de terroristische aanslag, maar naar hoe Poetin erop zal reageren. Hij blijft inderdaad beschuldigend naar ‘het Westen en Oekraïne’ wijzen.
Vanzelfsprekend gebruikt Poetin de tragedie voor het verder versterken van zijn greep op Rusland. Zijn antwoord kan van alles zijn: algemene mobilisatie, intensivering van de beschietingen van Oekraïne etc. Alles zal er opnieuw op gericht zijn om zijn eigen doelen te verwezenlijken. Er is niemand die daaraan twijfelt. Poetin leeft in een vervormde werkelijkheid en zal er alles aan doen om die werkelijkheid in stand te houden.
Een scheur in de Russische propaganda
De vraag die Russen zichzelf deze dagen waarschijnlijk het vaakst stellen is: Waarom gebeurde dit juist nu? En waarom uitgerekend in Moskou? Arkadi Doebnov, specialist op het gebied van Russische inlichtingendiensten, stelt dat Rusland zich de laatste twee jaar als leider van de postkoloniale landen van het zogenaamde ‘mondiale zuiden’ wil positioneren, strijdend tegen het ‘mondiale noorden’. Rusland probeert net als in de Sovjettijd landen uit Afrika, Azië en Zuid-Amerika te verenigen tegen de V.S. en het Westen. Maar vanuit het oogpunt van het radicale islamitische terrorisme zijn Poetin en zijn regime net zulke vertegenwoordigers van het mondiale noorden als de VS en Europa. Het is terroristen om het even wat Poetin zegt. Zijn ideologische constructies zijn niet opgewassen tegen het echte kwaad.
Betekent deze terreuraanslag een deuk in Poetins imago? Technisch gezien niet. Een vergelijkbare aanslag in een willekeurig Europees land zou kunnen leiden tot ontslag van de inlichtingendiensten en het aftreden van de regering. Terrorisme raakt de kwetsbare kant van democratische instellingen: ze moeten verantwoording afleggen aan hun electoraat. Zoiets zal in Rusland niet gebeuren. Poetin hoeft geen rekening te houden met zijn eigen bevolking, die kan hem weinig schelen. We weten helaas dat de Russen zelfs in de meest afschuwelijke omstandigheden kunnen leven. De recente verkiezingen toonden de steun voor Poetins regime. We zien dat de gemeenschappelijke dreigingen van deze tijd de aard van de totalitaire regimes ook in de eenentwintigste eeuw niet kunnen veranderen.
De lijst met gebeurtenissen die de Russische propaganda moeten verdraaien of negeren wordt steeds langer
Maar de aanslag kan ook nog een ander gevolg krijgen: het toont een scheur in de allesomvattende Russische propaganda. Al tien jaar lang is deze gericht op maar één ding, dat voor Poetin een obsessie is geworden: de strijd met Oekraïne. Natuurlijk kan de Russische propaganda doorgaan met het verspreiden van leugens en het verhullen van de werkelijkheid. Maar met iedere ramp als deze wordt dat moeilijker en moeilijker, omdat de lijst met gebeurtenissen die moeten worden verdraaid of genegeerd steeds langer wordt: de voortdurende beschietingen van Belgorod en andere Russische grensregio’s, de aanvallen op de Krim en de vernietiging van de schepen uit de Zwarte Zeevloot, de dagelijkse branden in Russische oliedepots veroorzaakt door drones. En hier komen nu terreuraanslagen bij. Deze aaneenschakeling van verslechterende omstandigheden wordt langzamerhand een probleem voor de propaganda: de verschrikkelijke realiteit laat van zich horen. Maar in plaats van die realiteit te accepteren, wordt Poetins regime steeds bruter. De staat die claimt een imperium van de eenentwintigste eeuw te zijn, en een deel van de wereld poogt te leiden, is in feite een donkere steeg, waar ambtenaren de taal van straatvechters spreken.
Bakermat van terreur als politiek instrument
Na de gijzeling in Beslan van 2003 sprak ik met Nikolaj Svanidze, bekende Russische televisiepresentator en historicus. Ik vroeg hem: wat moeten we doen? Onverwacht antwoordde hij: Het was Rusland dat honderdvijftig jaar geleden de bakermat werd van terreur als politiek instrument. En het zijn de Russische revolutionaire terroristen van toen naar wie nu nog steeds honderden straten vernoemd zijn. Ze dragen de namen van Dmitri Karakozov, die in april 1866 een moordaanslag op keizer Alexander de Tweede pleegde, en van Stepan Chaltoerin, die op 5 februari 1880 een explosie veroorzaakte in het Winterpaleis. Ook leden van de terroristische organisatie Narodnaja Volja en daders van de moordaanslag op Alexander de Tweede in maart 1881 Andrej Zjeljabov en Nikolaj Kibaltsjitsj prijken nog steeds op Russische straatnaambordjes. Zelfs de broer van Vladimir Lenin was een terrorist.
Na de brand in Crocus City Hall, 25 Maart 2024 (Foto: ministerie van Noodsituaties voor de regio Moskou)
Russische revolutionairen begonnen aan het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw met individuele terreur, gericht tegen ambtenaren en de familie van de tsaar. Het eindigde met staatsterreur tegen de gehele bevolking in 1917, de Russische burgeroorlog en de massale repressie onder Stalin. De strijd tegen het terrorisme, vertelde Svanidze mij, begint met de erkenning dat iedere vorm van terreur - zowel privé- als staatsterreur – dezelfde onmiskenbaar kwaadaardige grondslag heeft. Dit heeft ook betrekking op de Russische geschiedenis.
De paradox zit hem in het feit dat Rusland momenteel de morele basis ondermijnt die nodig is om het internationale terrorisme te bestrijden. Moderne universele ethiek is gebaseerd op de overtuiging dat we de waarden van onze beschaving willen beschermen tegen barbarij. Maar Rusland vervaagt deze grens. Hiermee opent het de doos van Pandora, en kan het niet langer rekenen op medeleven van de rest van de wereld, zoals dat twintig en zelfs tien jaar geleden nog wel het geval was. Niet onbelangrijk is verder dat Oekraïne de oorlog van Rusland ook beschrijft als terreurdaden. Deze ‘woordenoorlog’ kan Rusland in de toekomst nog duur komen te staan.
Dit alles leidt tot een compleet nieuwe en nog ingewikkeldere situatie. Paradoxaal genoeg herinnert het ons aan de ware historische rol van Poetin. Jarenlang heeft zich ingespannen om de grens tussen goed en kwaad af te breken, en dat is hem gelukt. Maar nu keert dit zich tegen hem en wordt hij aangevallen met zijn eigen wapen: ongemotiveerd, irrationeel en ‘naakt’ geweld. Als een ooit weggeworpen boemerang is het kwaad in 2024 teruggekeerd in Rusland.